در آمدی بر سیره نگاری با رویکرد مناسب مخاطبان امروزی جهان
بسمه تعالی
نگارش و تالیف همواره از شرایط زمانه و نیازهاى روز تاثیر مى پذیرفته است با مرورى در مقدمه تالیفات گذشتگان در مىیابیم که شرایط فرهنگى و سیاسى جامعه در برانگیختن نویسندگان به نوع خاصى از تالیف نقش داشتهاند . تحول فکرى در نسلها باعث پدیدآمدن ذائقههاى جدید، نیازها و پرسشهاى جدید مىشود و به همان نسبت زمینه تالیفات جدیدى را با رویکردهاى مناسب این تحول و نیاز جدید، فراهم مىکند. از این رو به نظر مىرسد در دوره معاصر نیز با توجه به تغییر شدید شرایط فکرى و فرهنگى جوامع بشرى ، نیازمند تغییر روش در سیره نگارى بر اساس نیازهاى جدید هستیم. ما در این نوشتار علاوه بر بحث ضرورت «سیره نگاری نوین» به نکات دیگرى اشاره خواهیم کرد که مناسب عنوان بحث هستند :
1. تبیین ضرورت سیره نگاری نوینِ متناسب با نیاز های نسل معاصر :
از منظر مخاطبشناسى براى تالیفات شیعى، گذشته تاریخی شیعیان حکایت از آن دارد که در طول تاریخ با سه مرحله و موقعیت بسیار مهم روبرو بودهاند .
مرحله اول : این مرحله دوران پس از پیامبر ص تا تشکیل دولتهای شیعی و رسمی شدن تشیع در سده چهارم را شامل می شود . در این دوران شیعیان به رهبری ائمه ع در سدد بودند از اسلام ناب محمدی حفاظت کنند و در حد توان با تحریفات گوناگون مقابله کنند . در این دوره با تبیین درست شریعت محمدی ، گوهر اصلی دین و باورهای اساسی آن شناسانده شد و تفاوت آن با قرائتهای دیگر یعنی جریان فکری تابع خلفاء - که به ترفندهای گوناگون قدرت سیاسی را در دست گرفته بودند - آشکار شد . این دوران با گرفتاریها و دشواریهای بسیاری همراه است که مهمترین آن برخورد شدید حاکمیت با آن بود به گونه ای که تبیین و تدوین باورهای ناب شریعت محمدی - که از سوی ائمه مطرح می شد - با پنهان کاری ، احتیاط و تقیه همراه بود . این شرایط باعث می شد شیعیان در نگارشها عمدتا به انعکاس اصل معارف اهل بیت و حفظ آنها توجه داشته باشند تا از گزند حوادثی چون فراموشی ، مغفول ماندن از سوی اکثریت و هجمه حکومت در امان بمانند . از بین رفتن کتابهای ابن ابی عمیر از اصحاب امام رضا ع در این زمینه نمونه روشنی است . کتابهای حدیثی وی برای آنکه از دید ماموران حکومتی پنهان بماند در جایی دفن شده بودند که در اثر باران همگی از بین رفتند .
از این رو می توان گفت عمده نگارشها متوجه مخاطبان شیعی بود لذا در نحوه نگارشها مقتضای حال دیگر مخاطبان رعایت نمی شد چرا که شیعیان از تبلیغ علنی و آشکار معارف اهل بیت محروم بودند و طبیعی بود که افکار عمومی متاثر از گرایش مکتب خلفاء ، مورد توجه آنان قرار نگیرد .
مرحله دوم : در این مرحله - که از نیمه سده چهارم آغاز می گردد - باورها و معارف اهل بیت در اثر حقانیت آنها و تلاشهای فراوان یاران فداکار ائمه در جهان اسلام انتشار یافته بود و بسیاری به حقانیت ائمه و شایستگی آنان برای رهبری جامعه پی برده بودند . از این رو جمعیت شیعیان هوادار ائمه رو به فزونی نهاد به گونه ای که توانستند در نقاط مختلف ، قدرت سیاسی را نیز در اختیار بگیرند و دولتهای شیعی را تشکیل دهند . این امر شرایط جدیدی را پیش روی عالمان و نویسندگان شیعی قرار داد . باورهای شیعی از سوی بدنه حاکمیت های جدید کم و بیش مطرح می شد . عالمان شیعی نیز از امکان اظهار علنی معارف استفاده کردند و در مباحثات ، مناظرات و تالیفات خود تلاش داشتند به تبیین علمی و درست آنها بپردازند . از سوی دیگر در طرح علنی معارف اهل بیت می بایست افکار عمومی و مقتضای حال مخاطبان عام آن روز رعایت می شد . جامعه اسلامی آن روز از فرهنگ ارائه شده از سوی مکتب خلفاء متاثر بود لذا نگارشها و رویکرد بحثهای عالمان بزرگی چون شیخ مفید و سید مرتضی که در مرکز خلافت و کانون تئوری پردازی مکتب خلفا یعنی بغداد ، زندگی می کردند با عالمان شیعی پیشین متفاوت بود . تاکید بر ادله عقلی که قابل قبول برای دیگر فرقه ها نیز هست همچنین تاکید بر مستندات تاریخی قابل استناد برای همگان ( مانند شیوه شیخ مفید در کتاب الارشاد در باره علت مرگ ائمه و مانند انکار حجیت خبر واحد از سوی سید مرتضی برای رد خبر واحد در قضیه فدک ) نمونه هایی از رعایت این ضرورت تازه هستند .
دولتهای شیعی پدید آمده در سده چهار حداکثر تا نیمه سده ششم دوام آوردند . پس از این دولتها هر چند که دوباره شرایط برای شیعیان سخت شد ولی بهتر از سده های اول تا چهارم بود و شرایط شیعیان رو به بهبودی داشت . چرا که از جهت آمار جمعیت و موقعیتها به وزنه ای تبدیل شده بودند تا جایی که این قدرت در تصمیم گیرىهاى خلافت عباسى در نظر گرفته مىشد تا آنجا که الناصر لدین الله اظهار دوستی با آنان می کرد . گذشته از انعطاف برخی خلفای عباسی در دوره ایلخانی نیز برخی ایلخانان شیعه شدند و این امر در قدرت یافتن شیعیان نقش بسیاری ایفاء کرد . بنابر این نوع نگارشها تغییر چندانی نیافت و این دوره تا عصر حاضر ادامه یافت .
در این دوران طولانی شیوه اکثر نویسندگان چنین بود که در کنار طرح زندگىنامه ائمه از تولد تا شهادت به اموری چون کرامات اخلاقی ، معجزات ، فضایل و مناقب می پرداختند که عمده مخاطب آنها شیعیان و به تبع ، سنیان بودند و با توجه به حساسیتها و ذائقه ها و مطالب قابل پذیرش برای این دو گروه _ که جامعه اسلامی را تشکیل می دادند به استدلال و جمع آوری مطالب می پرداختند . در این بین ، نگارشهایی چون المراجعات ، احقاق الحق ، شبهای پیشاور مستقیما مخاطب سنّی را در نظر داشتند.
مرحله سوم : دوران معاصر را باید مرحله جدیدی به شمار آورد . زیرا مخاطبان امروز با گذشته از جهات مختلف فرق دارند ؛
- دوران معاصر را عصر ارتباطات نامیده اند . همان گونه که اخبار رویدادها سریعا در دسترس عموم مردم جهان قرار می گیرد . انتقال معارف دینی نیز به آسانی صورت می گیرد و امکان دارد مخاطبان گوناگون از هر نوع ملیت ، مذهب و جغرافیایی ، خواهان دریافت معارف شیعی باشند .
- پس از انقلاب اسلامی در ایران که انرژی خود را از باورهای شیعی مىگرفت شیعیان مورد توجه قرار گرفتند (1). غربیان با دیدن قدرت فرهنگ تشیع در این انقلاب و توان آن در پشت سر گذاشتن خطرات ،تهدیدها و تهاجمات مراکز قدرت در دنیا ، تلاش زیادی برای شناخت فرهنگ تشیع و شیعیان انجام دادند که خود به مطرح شدن بیشتر شیعیان در دنیا منجر شد . از سوی دیگر در سالهای اخیر مقاومتها و موفقیتهای شیعیان لبنان که افسانه شکست ناپذیرى اسرائیل را درهم شکست . در کنار حوادث عراق پس از اشغال و نقش آفرینی شیعیان و عالمان شیعی در این کشور ، توجه بیشتر جامعه جهانی را برای شناخت مذهب تشیع باعث شد .
از این رو باید گفت تقاضا برای شناخت معارف شیعی از سوی عموم مردم جهان رو به فزونی نهاده و مسوولیت انتقال معارف شیعی و شناساندن امامان به دنیا بر عهده پیروان مکتب اهل بیت است . بدیهی است کارشناسان دانشهای دینی هر کدام به نوبه خود مسوول هستند و به نظر می رسد فعالان در زمینه علم کلام ، تاریخ و سیره مسؤولیت بیشتری برعهده داشته باشند . چرا که تبیین باورهای اساسی بر عهده علم کلام و شناساندن شخصیتهای دینی بر عهده سیره و تاریخ است به ویژه که امروزه علم تاریخ و نگاه تاریخی به مسائل شدیدا مورد توجه محافل علمی است .
- هرچند ملتها دارای فرهنگهای گوناگون و متفاوت هستند اما باید توجه داشت که دنیای غرب در زمینه های سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ، بر جهان سیطره دارد و این سلطه از حیث فرهنگی بر فرهنگ و بینش مردم جهان ، تاثیر گذار است . از سوی دیگر خود این فرهنگ نیز متاثر از تحولات فکری و اجتماعی پس از دوره رنسانس است . انسان امروز غرب و به تبع آن بخش گستردهای از جهان ، تربیت شده ی متفکران این دوره است . لذا نگاه مادی ، تفکر اومانیستی ، تجربه گرایی و عقل گرایی بر اساس تجربه بشری و... بینش رایج بشر در دوره معاصر است و بدیهی است جوامع اسلامی و شیعی نیز از این تاثیر پذیری مستثنی نیستند. به خصوص این تاثیر پذیری در بین جوانان و طبقه تحصیل کرده بیشتر به چشم می خورد . این امر باعث می شود نوع نگاه و نیاز و تقاضای آنان نیز با نسلهای گذشته تفاوت کند . چنانکه گاه به نظر می رسد آنان همانند افراد بی طرف هستند و در پذیرش و اثبات مطالب همانند انسان غربی اقناع می شوند و در استدلال خواهی به شیوه آنان مطالبه دارند . بنابر این می توان گفت نسل امروز بشر متاثر از جریانات فکری که کانون آنها غرب بوده - به نوع خاصی از استدلال و برهان گرایش دارد که نشان دهنده اشتراک آنها در ذائقه ، نوع مفاهمه و دغدغه هاست . نتیجه آنکه با مطالبات ، سوالات و مخاطبان نسبتا همانندی روبه رو هستیم . از این رو در تبیین معارف و ارائه شخصیت ائمه برای چنین مخاطبانی با چنین سلایق و نیازهایی ، به طرح ها و راهکارهای جدیدی نیازمندیم .
در این راستا بهتر است به توصیه هایمقام معظم رهبری در جمع روحانیان مشهد در موضوع مخاطب شناسی توجه کنیم : «ذهنیت امروز بشر ذهنیت عقل گرایى تجربى است عقل گرایى تجربى یعنى چه ؟ یعنى استدلال خواهى براى هر نوع مدعایى ، آن هم در محدوده تجربه بشرى، استدلال مى خواهد آن هم استدلال منطبق با تجارب بشرى 000 جریان عمومى ذهن بشر امروز این است در موارد مدعاهاى دینى خود ما ، چه در باب معارف و چه در باب احکام ، تا آنجایى که ممکن است اینها را با استدلال بیان کنیم (2). » .
بنابر این به طور خلاصه باید گفت که مخاطبان امروزی از جهات ذیل با گذشته فرق کردهاند :
- گستره جغرافیایی . تمام نقاطی که مسکونی هستند و با وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها سر و کار دارند می توانند محدوده جغرافیایی مخاطبان ما باشند .
- تنوع قومی و ملیتی .
- تنوع مذهبی و اعتقادی .
- گرایش به نوع خاصی از استدلال ، مفاهمه و گفتگو .
- کم حوصلگی و گرایش به مطالب خلاصه و چکیده به خاطر فراوانى اطلاعات عرضه شده در رسانههاو سامانههاى اطلاعاتى .
- توجه به مطالب کاربردى و فاصله گرفتن از مباحث نظرى .
- توجه به سبک زندگى الگوها و مطالبه راه کارهاى زندگى .
- تاثیر پذیرى از جذابیتهاى ویژه دوره معاصر .
این بحث ادامه دارد
پاورقی :
1) مطالعات شیعهشناسى پیش از انقلاب نیز در بین غربیان کم و بیش وجود داشت اما منابع آنها بیشتر تالیفات سنیان بود و شیعه را از نگاه مؤلفان اهل سنت مورد مطالعه قرار مىدادند .
2) سخنان مقام معظم رهبرى در میان روحانیان مشهد که در مجله آفاق ماههای آذر و دى 1386 شماره 24 ص 6 به چاپ رسیده است .