سفارش تبلیغ
صبا ویژن

نکته نگار

نکاتی در باره شیوه های سوگواری

نکاتی در باره شیوه های سوگواری

آنچه در ذیل می آید بخشی از تحقیقی است با عنوان « شیوه های عزاداری در عصر معصومان علیهم السلام » که توسط این جانب و به سفارش  یکی از مراکز تحقیقاتی قم  انجام گرفته است .  در این جا بخش آغازین این تحقیق ( مقدمه )به مناسبت ماه محرم و ایام سوگواری در اختیار عموم قرار می گیرد  :

مقدمه‏اى بر شیوه‏ها

 پیش از بررسى  شیوه‏ها لازم است به چند نکته به عنوان مقدمه توجه داشته باشیم :

1.  پدیدار شدن شیوه‏ها در طول تاریخ در نتیجه گذر زمان و جایگزینى نسل‏ها به جاى یکدیگر بوده است .

2 . شیوه‏هاى ریشه‏دار و کهن که گذشته آنها به عصر معصوم‏علیهم السلام مى‏رسد برگرفته از آداب و سنن سوگوارى رایج شخصى آن دوران بوده و در فرهنگ عامه عصر آن بزرگواران ، جاى داشته است و به کار گرفته شدن آنها در عزادارى سیدالشهداء به تأیید معصوم رسیده است و با جریان آن در محضر ایشان علیهم السلام مشروعیت لازم را به دست آورده است . از این رو مى‏توانند به عنوان معیار و ملاک سنجش شیوه‏هاى پدید آمده پس از این دوران به کار آیند مانند مرثیه‏خوانى با صداى حزین و جان‏سوز که مورد تأکید معصوم‏علیهم السلام قرار گرفته است .

3 .  شیوه‏ها ، ریشه در فرهنگ عامه دارند و اصل ورود آنها به عزادارى امام حسین از سوى عامه مردم صورت گرفته است که متأثر از سنتهاى عزادارى آنها در سوگوارهاى شخصى بوده است .

 برخى شیوه‏ها ،ترکیبى از یک سنت عزادارى در فرهنگ عامه با باورها و آیین‏هاى مذهبى یا ملى و حماسى است مثلا در حمل پرچم‏ها ، هم از پرچم سیاه که علامت عزادارى است استفاده مى‏کردند و هم علائم مذهبى مثلاً پرچمى که نام شهداى کربلا را دارد و یا پنجه دست که بر روى آن برخى پرچم‏ها نصب مى‏شود و یا حمل توق که در اصل پرچم خاص نظامیان ترک، در قرن پنجم به بعد بوده و به فرمانده بزرگى ، اختصاص داشته ولى عزاداران آن را با نمادهاى مذهبى مثل کتیبه یا پارچه‏نوشته‏ها تزیین مى‏کنند و جلو دسته‏هاى عزادار به حرکت درمى‏آورند .

 4. تنوع شیوه‏ها بیشتر در دورانى اتفاق افتاده که شیعیان از آرامش برخوردار بوده‏اند به ویژه در دوره حکومتهایى که با گرایش شیعى به قدرت رسیدند مانند دوران حکومت آل‏بویه در ایران و عراق و فاطمیان در مصر که سده‏هاى چهار و پنج حاکمیت یافتند و مانند دوران صفویه که پس از چهار قرن دوباره دولت شیعى مقتدر در گستره جغرافیاى ایران آن روز ، به قدرت رسید . در این دوران به دلیل آرامش و آزادى در برگزارى مراسم عزادارى ، عامه مردم ، به تناسب سلایق و گرایش‏هاى شخصى و قومى ، گونه‏هایى از عزادارى را به ابتکار خود به مجموعه شیوه‏هاى موجود ، مى‏افزودند و این امر به خصوص در عصر صفویه به حدى فراوان بود که امروزه ، برخى گمان می کنند  شیوه‏هاى عزادارى رایج در عصر ما ، محصول این دوران است .

 5 . همانگونه که بیان شده شیوه‏ها ریشه در فرهنگ عامه دارند که یا مستقیماًاز سنن عزادارى‏هاى شخصى گرفته شده‏اند و یا آمیخته‏اى از آنها و باورها و سنت‏هاى دینى است و این به معناى نقش عرف در تولد و ادامه حیات یک شیوه و تکامل آن است و آنچه وارد عرف شود در زمره سنن بومى و ملى ، یک جامعه قرار مى‏گیرد و به دنبال آن اکثریت بدنه جامعه هم از آن تأثیر مى‏پذیرند و هم در آن نقش‏آفرینى مى‏کنند .

 ریشه پدید آمدن شیوه‏هایى که در چهارچوب شریعت نمى‏گنجند یا سازگارى مناسبى ندارد یا این که مشاهده مى‏شود گروهى در شیوه‏هاى معمول ، دخل و تصرف مى‏کند در همین نکته نهفته است زیرا بومى شدن و تبدیل آن به یک و سنت و آیین ملى باعث شده حتى کسانى که دلبستگى لازم را به مبانى دینى ندارند و به گونه‏اى از آنها فاصله دارند ، وارد عرصه عزادارى شوند و به سلیقه و ظرفیت‏هاى شخصیتى خود که بى‏بهره از تربیت دینى است ، عزادارى کنند به شیوه‏اى که دل دین‏داران و دلسوزان مذهب را به درد مى‏آورد و بهانه به دست مخالفان دین و مذهب مى‏دهد تا با برجسته کردن عزادارى اینان - که علاوه بر محرومیت از تأیید شرعى از تأیید ذوق سلیم و نگاه موافق روشن‏فکران بى‏طرف نیز محروم است - به تمام عزادارى‏ها خدشه وارد کنند بنابراین پیوستن هر گروهى با هر گونه شیوه عزادارى به معناى صحت آن شیوه و تأیید شدن آن بر اساس موازین شرعى و عقلى نیست بلکه باید در ارزیابى رفتارى از سوى مبانى و اصول دینى که کتاب الهى و سنت معصومان و عقل و اصول کلى شریعت است نمره قبولى بگیرد و از سایه‏سار تشریع خداوندگار بیرون نماند .

6.  برخى شیوه‏ها پس از راه‏یابى به سنت عزادارى ، به تدریج تکامل و پر و بال پیدا کرده‏اند و در گذشته شکلى ساده‏تر داشته‏اند . مانند تعزیه که ابتدا نمایش ساده و صامت نمادهاى حادثه مثل سرهاى خونین ، زره و سپر ، و کودکان اسیر به صورت حمل بر اسب‏ها و مرکب‏ها بود که بعداً گسترش پیدا کرد و به شکل تعزیه‏خوانى که ترکیبى از نمادهاى گذشته با بازى متحرک و خواندن رجزها و اشعار است و گاه با نوحه‏خوانى و سینه‏زنى همراه است .

 . 7واکنش‏هاى درونى و عاطفى انسان در برابر حادثه جان‏گداز و غم‏انگیز که در تمام جوامع بشرى وجود دارد و در بسیارى موارد با هم شباهت دارند مثل از خود بیخود شدن ، گریه و زارى کردن ، به خود پیچیدن ، سر به دیوار کوفتن ، به سر و سینه زدن ، ضجه و فریاد زدن ، مجموعه‏اى از رفتارها را تشکیل مى‏دهند که سوز و گداز درونى افراد باعث آن شده همان گونه که در حدیث گریه پیامبر بر فرزندش ابراهیم آمده، گریه نتیجه طبیعى سوزش قلب، است.(1) بنابر این گریستن و سوگوارى کردن، لازمه طبیعى سوز و گداز حادثه غم‏انگیز است  .

 مجموعه این واکنش‏هاو رفتارها، سنن سوگوارى را پایه‏گذارى کرده‏اند . برخى از آنها به همان شکل اولیه یک واکنش انسانى بود ، باقى ماندند ولى برخى از سوى سلیقه‏ها و گرایش‏ها و ابتکارات اقوام مختلف ،با ویرایش و پیرایش رو برو بودند و دچار دگرگونى شکلى شدند که باعث پدید آمدن رفتارهاى جدید قومى و بومى  در حوزه سوگوارى شد ، و این رویه ممکن است با گذشت زمان ، ادامه یابد و رفتار نخستین، پیرایه‏هاى بیشترى پیدا کند و از شکل نخستین فاصله بیشترى گرفته و رفتار و شیوه جدید دیگرى  ، به شمار آید .

 با به کار رفتن این گونه شیوه‏ها در آیین مذهبى عزادارى ، به طور طبیعى ، رنگ ظرف خود (یعنى مذهب) را تا حدودى به خود مى‏گیرد و حال و هواى مذهبى پیدا مى‏کند .براى این موارد، مى‏توان از سینه زنى (لطم)به عنوان مثال یاد کرد .  

8 . گاهى نیز اقوام از آغاز ، براى تبیین سوگ درونى و واکنش ناخودآگاه درونى خود ، دست به ابتکاراتى زده‏اند که نوع سوگوارى خاص آن قوم به وجود آمده است و این گروه سنت‏ها نیز با ورود به فضاى سنن سوگوارى دینى ، ممکن است تغییرات داشته باشد و تأثیراتى را از ظرف خود بپذیرد .

9 . برخى شیوه نیز حاصل ابتکارات اشخاص و اقوام در عزادارى مذهبى است ،اینان ممکن است براى ابراز حزن و سوگ خود نسبت به یک حادثه غم‏انگیز مذهبى، دست به ابتکاراتى بزنند که با واکنش‏هاى عادى و معمولى سوگواران سوگ‏هاى شخصى ، تفاوت داشته باشد و این به خاطر توجه به لزوم سوگوارى مذهبى است که سعى مى‏شود با ابراز رفتارى آیینى ، سوگ خود را از واقعه نشان دهند . امورى مثل حمل توق و علامت را مى‏توان از این دسته دانست .

10 .  ابتکارات اقوام و گروه‏ها در جهت پر رنگ کردن و تزیین شیوه‏هاى یاد شده ، که خود باعث متنوع شدن و گوناگونى شیوه‏ها مى‏شود .

11 .  برخى شیوه‏ها توصیه معصومان هستند و از شرع نشأت گرفته‏اند ، همانند تشکیل مجالس خانگى ذکر مصیبت ، تعزیت گرفتن به یکدیگر در مجالس عزاى امام حسین ، به کار بردن عبارت «صلى اللَّه علیک...» در یاد حضرت .

12 .  همان گونه که بیان شد برخى شیوه‏هاى دیرین ، ریشه در عصر معصومین دارند و در محضر معصوم ، انجام گرفته‏اند و به تأیید معصومان‏علیهم السلام زینت یافته‏اند.

 

پاورقی

 1)      من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 177 ح 526 ، سنن نسائى : ج 4 ص 19 . 

 






در این وبلاگ
در کل اینترنت