نکته نگار

نخستین جشنهای رسمی میلاد پیامبر صلی الله علیه و آله
مقریزی در المواعظ و الاعتبار می نویسد دولت فاطمی مصر هر ساله میلادهای پنج تن آل عبا و خلیفه وقت را جشن می گرفت. این دولت در دوازدهم ربیع الاول برای پیامبر (ص) جشن مفصلی می گرفت (1).
کامل بن حسین از نویسندگان معاصر عرب نیز تصریح دارد که این مراسم از ابتکارات فاطمیان بوده و پیش از آنان در دوران هیچ حکومتی رواج نداشته است . وی در ادامه تأکید می کند در میان دولتمردان اهل سنت، نخستین حاکمی که میلاد پیامبر (ص) را جشن گرفت  مظفر الدین کوکبری  والی اربیل بود (2). وی از فرماندهان نزدیک به صلاح الدین ایوبی بود (3) که به دعوت خلیفه فاطمی روانه مصر شد اما سرانجام  صلاح الدین با استفاده از قدرت نظامی خود به حکومت فاطمیان پایان داد .  سپاهیان ایوبی در دوران باقیمانده این دولت از نزدیک شاهد آیین های رسمی و درباری فاطمیان  بودند و به نظر می رسد وی با تأثیر پذیری از جش میلاد پیامبر(ص) در این دولت ، برآن شده تا در سرزمین تحت اختیارش این جشن را برپا کند. منابع تاریخی و شرح حال نگاری به تفصیل از شکوه جشن میلاد پیامبر (ص) در اربیل توسط مظفر الدین سخن گفته اند.  (4).اهتمام وی به برگزاری این جشن به قدری بود که وقتی أبو الخطاب‏ عمر بن الحسن الکلبی‏ محدث در سال 604 وارد اربیل شد و حرص شدید او را در برپایی این جشن دید کتابی به نام " التنویر فی مولد السراج المنیر" نوشت و حاکم اربیل نیز در تقدیر از او هزار دینار به مولف بخشید.( 5)پس از این دوران است که در دوران دیگر دولتها، شاهد برگزاری رسمی این جشن هستیم.
بدین ترتیب روحیه شیعیان در تعظیم شعائر و بزرگداشت آیینی شخصیتهای دینی، زمینه ساز رواج جشن میلاد رسول گرامی اسلام شد.
............................
پاورقی:
1. المواعظ و الإعتبار : ج‏2 ص333: و قال ابن الطویر: ذکر جلوس الخلیفة فی الموالد الستة فی تواریخ مختلفة، و ما یطلق فیها، و هی مولد النبیّ‏ صلّى اللّه علیه و سلّم، و مولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، و مولد فاطمة علیها السلام، و مولد الحسن، و مولد الحسین علیهما السلام، و مولد الخلیفة الحاضر، و یکون هذا الجلوس فی المنظرة التی هی أنزل المناظر، و أقرب إلى الأرض قبالة دار فخر الدین جهارکس، و الفندق المستجدّ، فإذا کان الیوم الثانی عشر من ربیع الأوّل، تقدّم بأن یعمل فی دار الفطرة عشرون قنطارا من السکر الیابس حلواء یابسة من طرائفها، و تعبى فی ثلثمائة صینیة من النحاس، و هو مولد النبیّ‏ صلّى اللّه علیه و سلّم، فتفرّق تلک الصوانی فی أرباب الرسوم من أرباب الرتب، و کل صینیة فی قوارة من أوّل النهار إلى ظهره. فأوّل أرباب الرسوم قاضی القضاة، ثم داعی الدعاة، و یدخل فی ذلک القرّاء بالحضرة، و الخطباء و المتصدّرون بالجوامع بالقاهرة، و قومة المشاهد، و لا یخرج ذلک مما یتعلق بهذا الجانب بدعو یخرج من دفتر المجلس کما قدّمناه، فإذا صلى الظهر رکب قاضی القضاة، و الشهود بأجمعهم إلى الجامع الأزهر، و معهم أرباب تفرقة الصوانی، فیجلسون مقدار قراءة الختمة الکریمة، ثم یستدعی قاضی القضاة، و من معه فإن کانت الدعوة مضافة إلیه، و إلّا حضر الداعی معه بنقباء الرسائل، فیرکبون و یسیرون إلى أن یصلوا إلى آخر المضیق من السیوفیین قبل الابتداء بالسلوک بین القصرین، فیقفون هناک، و قد سلکت الطریق على السالکین من الرکن المخلق، و من سویقة أمیر الجیوش عند الحوض هناک، و کنست الطریق فیما بین ذلک، و رشت بالماء رشا خفیفا، و فرش تحت المنظرة المذکورة بالرمل الأصفر. ثم یستدعى صاحب الباب من دار الوزارة، و والی القاهرة ماض، و عائد لحفظ ذلک الیوم من الازدحام على نظر الخلیفة، فیکون بروز صاحب الباب من الرکن المخلق هو وقت استدعاء القاضی و من معه من مکان وقوفهم، فیقربون من المنظرة، یترجلون قبل الوصول إلیها بخطوات، فیجتمعون تحت المنظرة دون الساعة الزمانیة بسمت و تشوّف لانتظار الخلیفة، فتفتح إحدى الطاقات، فیظهر منها وجهه، و ما علیه من المندیل، و على رأسه عدّة من الأستاذین المحنکین، و غیرهم من الخواص منهم، و یفتح بعض الأستاذین طاقة، و یخرج منها رأسه و یده الیمنى فی کمه، و یشیر به قائلا: أمیر المؤمنین یردّ علیکم السلام، فیسلم بقاضی القضاة أوّلا بنعوته و بصاحب الباب بعده کذلک، و بالجماعة الباقیة جملة جملة من غیر تعیین أحد، فیستفتح قرّاء الحضرة بالقراءة و یکونون قیاما فی الصدر وجوههم للحاضرین، و ظهورهم إلى حائط المنظرة، فیقدّم خطیب الجامع الأنور المعروف بجامع الحاکم، فیخطب کما یخطب فوق المنبر إلى أن یصل إلى ذکر النبیّ صلّى اللّه علیه و سلّم، فیقول: و إنّ هذا یوم مولده إلى ما منّ اللّه به على ملة الإسلام من رسالته، ثم یختم کلامه بالدعاء للخلیفة، ثم یؤخر و یقدّم خطیب الجامع الأزهر، فیخطب کذلک، ثم خطیب الجامع الأقمر فیخطب کذلک، و القرّاء فی خلال خطابة الخطباء یقرءون. فإذا انتهت خطابة الخطباء أخرج الأستاذ رأسه، و یده فی کمه من طاقته، و ردّ على الجماعة السلام، ثم تغلق الطاغتان، فتنفض الناس و یجری أمر الموالد الخمسة الباقیة على هذا النظام إلى حین فراغها على عدّتها من غیر زیادة و لا نقص، انتهى.( مقریزى، احمد بن على، المواعظ و الإعتبار بذکر الخطط و الآثار المعروف بالخطط المقریزیة، 4جلد، دار الکتب العلمیة - بیروت، چاپ: اول، 1418 ه.ق. )
2. نهر الذهب فى تاریخ حلب : ج‏1 ص211: و اعلم أن أول ما عمل المولد الشریف النبوی أیام الفاطمیین بالقاهرة. قال المقریزی: و اعلم أنه لم یعرف فی زمن رسول اللّه صلّى اللّه علیه و سلم و لا فی مدة الخلفاء الراشدین و لا فی أیام بنی أمیة و لا فی بعض خلافة العباسیین أن أحدا اتخذ یوم المولد موسما یخصه بشی‏ء من العادات بل کان أول من أحدث فی الإسلام عمل المولد مظفر الدین کوکبری ابن زین الدین علی متولی إربل بعد وفاة أخیه زین الدین یوسف سنة 586 و احتفل لعمله و أکثر فیه من الصدقات و إظهار الزینة و السرور. انتهى ملخصا.( حلبى غزى،کامل بن حسین، نهر الذهب فى تاریخ حلب، 3جلد، دار القلم - حلب، چاپ: دوم، 1419 ه.ق.)
3. تاریخ دمشق، تحقیق سهیل زکار ؛ ج‏1 ؛ ص777:فصل و فیها توفی مظفر الدین ابن زین الدین، و اسمه کوکبوری بن علی بن بکتکین فی إربل‏، قد ذکرنا مواقفه مع صلاح الدین فی حطین و غیرها، و أنه خدم صلاح الدین، و زوجه أخته، و ملکه الشرق، و أن أخاه زین الدین مات بالناصرة، و طلب إربل عوض حران، و أعطاه إیاها، و بعد موت صلاح الدین ما زال منتمیا إلى بیت العادل مصافیا لهم، حتى مال الأشرف إلى بدر الدین لؤلؤ، و عزم على أخذ إربل منه، فاستنجد علیه بالخلیفة المستنصر فنهاه عنه، فقدم بغداد و معه مفاتیح إربل و القلاع، فالتقاه الموکب، و جلس له جلوسا عاما فی صحن السلام، و قعد فی شباک المبایعة، و حضر أرباب الدولة، و صعد على الدرج، و بایع الخلیفة، و طلب منه یده لیقبلها فناوله إیاها، فجعل یقبلها و یبکی، و یقول: الحمد لله على هذا المقام، ما وصل إلیه غیری، و خاطبه الخلیفة بأجمل خطاب، و قدم للخلیفة الخیل و التحف و الهدایا، و أعطاه الخلیفة أضعاف ذلک، و خلع علیه خلعة السلطنة، و عاد إلى إربل، و قطع خطبة بنی العادل، و اقتصر على خطبة الخلیفة، و کان کثیر الصدقات غزیر البر و الصلات، حکى جماعة عنه أنه کان یقول: لما أخذت إربل آلیت على نفسی أن أقسم مغلها ثلاثة أقسام: قسم أنفقه فی أبواب البر، و قسم للجند و ما یخصنی، و قسم ادخره لعدو یقصدنی.
4. تاریخ دمشق : کان یعمل فی کل سنة مولد النبی‏ صلى الله علیه و سلم فی ربیع الأول تجتمع فیه الدنیا من: العلماء، و الفقهاء، و الوعاظ، و القراء، و الصوفیة، و الفقراء من کل صنف، و یضرب الخیام فی المیدان، و ینزل من القلعة بنفسه، فیقرأ القراء، و یعظ الوعاظ، و یمد سماطا أوله عنده، و آخره فی القلعة، و تحضره الخلائق فلا یبقى إلّا من یأکل و یحمل. و حکى لی من حضر بعض السنین، فقال: عددت على السماط مائة فرش قشلمش، و خمسة آلاف رأس شوی، و عشرة آلاف دجاجة، و مائة ألف زبدیة، و ثلاثین ألف صحن حلوى، ثم یخلع فیه على الأعیان، و یفرق فیه الأموال على أقدارهم، و لا یحضر هذا السماط أحد من عسکره، ثم یقوم فی المیدان فیدخل الخانکاه، و قد اجتمع فیه من الصوفیة ما بین ثمانی مائة إلى ألف، فیأخذون فی السماع من بعد الظهر إلى الفجر، و هو یرقص بینهم، فإذا کان من الغد بعث إلیهم من یکتب أسماءهم و کل شیخ و معه جماعة، فیعطی المشایخ على قدر طبقاتهم من المائة دینار إلى الخمسین، و الثلاثین، و لأتباعهم على حدة، و من شاء أن یسافر، و من شاء أن یقیم أیاما. ( تاریخ دمشق، تحقیق سهیل زکار ؛ ج‏1 ؛ ص777)
5. مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار ؛ ج‏5 ؛ ص726:  أبو الخطاب عمر بن الحسن الکلبی‏ ... اشتغل بطلب الحدیث فی أکثر بلاد الأندلس الإسلامیة، و لقی بها علماءها، و مشایخها، ثم رحل منها إلى بر العدوة، و دخل مراکش، ...و قدم مدینة إربل سنة أربع و ستمائة، و هو متوجه إلى خراسان، فرأى صاحبها الملک المعظم مظفر الدین‏  مولعا بعمل مولد النبی‏ صلى اللّه علیه و سلم عظیم الاحتفال به، فعمل له کتابا سماه" التنویر فی مولد السراج المنیر"، و قرأه علیه بنفسه، و ختمه بقصیدة طویلة، فأعطاه المعظم ألف دینار، و له عدة تصانیف‏. و توفی یوم الثلاثاء رابع عشر ربیع الأول سنة ثلاث، و ثلاثین، و ستمائة بالقاهرة، و دفن بسفح المقطم، و مولده فی مستهل ذی القعدة سنة أربع، و أربعین، و خمسمائة.( ابن فضل الله عمرى، احمد بن یحیى، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، 27جلد، المجمع الثقافی - ابوظبی، چاپ: اول، 1424 ه.ق. )