فلسفه دعا برای امام عصر (عج)
در این یادداشت نکاتی در باره فلسفه دعا برای امام عصر (عج) در معرض دید خوانندگان قرار گرفته است .
واژهشناسى دعا
«دعا» در لغت به معناى خواندن چیزى است به سوى خود با آواز و یا سخن. ابن فارس در تبیین معناى ریشه این واژه مىگوید:هو أن تمیلَ الشیءَ إلیک بصوتٍ وکلامٍ یکون منک.( معجم مقاییس اللغة: ج 2 ص 279.)
دعو : به معناى متمایل کردن چیزى به سمت خود با صدا و گفتهات است. بر پایه این سخن، اصل در «دعا» خواندن با صوت و لفظ است لیکن کثرت استعمال این واژه در دعوت با نوشته، اشاره و امثال آن، مفهوم این واژه را اعم از خواندن با صوت و لفظ گردانیده است. بنابراین «دعا» و «دعوت» به معناى توجه دادن مَدعُوّ به سوى داعى براى جلب منفعت یا دفع ضرر است، از این رو درخواست از مَدعُوّ در واقع هدف دعا است نه خود آن. (رجوع کنید به المیزان فی تفسیر القرآن: ج 2 ص 31.)
فلسفه دعا
درمنظومه معارف دینی , انسان با دعا نزد خداوند ارج و مقام می یابد وبدون آن مورد توجه خداوند نخواهد بود ؛« قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ .الفرقان:77» تا آنجا که خداوند خود از بندگان می خواهد او را بخوانند ؛ « ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ. الأعراف : 55» و در این باره کبر نورزند که دچار دوزخ خواهند شد ؛« وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ. غافر : 60». چنانکه روایات تفسیری نیز بر این مطلب تاکید دارند(تفسیر نور الثقلین، ج4 ص529 ح 81 و ح 82) . امام صادق علیه السلام نیز در تبیین جنود عقل و جهل مىفرماید: وَالدُّعاءُ وضِدُّهُ الاستِنکافُ؛ دعا از لشکر عقل شمرده می شود و و ضد آن یعنی «خوددارى ازخواندن خدا » , از لشکر جهل .
بدین ترتیب خواندن پروردگار هستی و درخواست توجه از او , التفات بنده مومن ِعاقل است به جایگاه بندگی اش و این که تمام امورهستی به اراده او در گردش است وتحقق هر چیزی به اراده و خواست او بستگی دارد از این روست که امام معصوم (ع) می فرماید : دعا کردن براى هیچ امر کوچکى را، به خاطر ناچیز بودنش، رها نکنید؛ زیرا حاجتهاى کوچک نیز به دست همان کسى است که حاجتهاى بزرگ به دست اوست.( الکافی ج2 ص467 ح 6 : أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ عَلَیْکُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّکُمْ لَا تَقَرَّبُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَا تَتْرُکُوا صَغِیرَةً لِصِغَرِهَا أَنْ تَدْعُوا بِهَا إِنَّ صَاحِبَ الصِّغَارِ هُوَ صَاحِبُ الْکِبَارِ.) .
بنابر این از آنجا که نیاز بشر به خداوند ,مطلق است و تمام امور نیز با اراده او تحقق می یابد و درخواست از او نیز باعث جلب رحمت و عنایتش به بندگان می شود بدیهی است که امرمهمی چون جمع شدن بساط جهل و حاکمیت یافتن عقل (الکافی ج1 ص25ح 21 : الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنِ الْمُثَنَّى الْحَنَّاطِ عَنْ قُتَیْبَةَ الْأَعْشَى عَنِ ابْنِ أَبِی یَعْفُورٍ عَنْ مَوْلًى لِبَنِی شَیْبَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللَّهُ یَدَهُ عَلَى رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَ کَمَلَتْ بِهِ أَحْلَامُهُمْ.) و زدودن ظلم و گسترش عدل و به تبع آن گسترش فضیلتها و از بین رفتن رذایل , بیش از هر چیزی به التفات , توجه و لطف حضرت حق نیازمند است . پس اصلاح جامعه بشری و درمان دردهای اساسی, چون جهل و ظلم بیش از هر چیزی به دعا نیازمند است چرا که دعا شفای هر دردی است (الکافی (ط - الإسلامیة)، ج2، ص: 470 ح 1 : عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ أَسْبَاطِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ عَلَاءِ بْنِ کَامِلٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّهُ شِفَاءٌ مِنْ کُلِّ دَاءٍ.) .
با توجه بدین حقیقت است که شاهدیم حضرات معصومین علیهم السلام خود برای تعجیل در فرج آن حضرت و میسر شدن شرایط قیام و تسهیل در ملزومات آن دعا می کنند و روی نیاز به درگاه حضرت احدیت می آورند و به دیگران نیز توصیه می کنند برای آن حضرت و تسهیل و تعجیل در قیامش دعا کنند . امام عصر(عج) نیز برای ظهور و فرجش روی تضرع به درگاه الهی می برد . دعاهای نقل شده از ناحیه ایشان در این زمینه در منابع دعایی موجود است.
تامل در مضمون ادعیه وارده از آن حضرات (ع) در باره منجی موعود و دولت عدل گستر اهل بیت (ع) نیز تاییدی است بر این حقیقت که تمام آنچه را که بناست در دولت ایشان صورت گیرد از خداوند متعال درخواست می کنند و انجام آنها را به باری تعالی نسبت می دهند .
فواید دعا برای امام عصر (عج)
تا بدین جا جایگاه و ضرورت دعا , خصوصا دعا برای ولی عصر (عج) از سیره معصومان (ع) بیان شد . در خصوص حکمت و فایده دعا برای آن حضرت امور ذیل نیز قابل توجه است :
- گشایش در امور دعا کنندگان و جریان حق . امام عصر (عج) خود در این باره فرموده اند :«اکثروا الدعاء بتعجیل الفرج فان ذلک فرجکم.( کمال الدین و تمام النعمة ج2 ص 484 ح 4 ).
- نجات از هلاکتهای دوران غیبت ( کمال الدین ص 384 : الامام العسکری ع : ... و اللّه لیغیبن غیبة لا ینجو فیها من الهلکة إلّا من ثبّته اللّه عزّ و جلّ على القول بإمامته و وفّقه فیها للدعاء بتعجیل فرجه. )
- بهره مندی از لطف خداوند به خاطر دعای خیر برای مومنان (الإمام زین العابدین علیهالسلام: إنَّ المَلائِکَةَ إذا سَمِعُوا المُؤمِنَ یَدعو لِأَخیهِ المُؤمِنِ بِظَهرِ الغَیبِ أو یَذکُرُهُ بِخَیرٍ قالوا: نِعمَ الأَخُ أنتَ لِأَخیکَ، تَدعو لَهُ بِالخَیرِ وهُوَ غائِبٌ عَنکَ، وتَذکُرُهُ بِخَیرٍ، قَد أعطاکَ اللّهُ عز و جل مِثلَی ما سَأَلتَ لَهُ، وأثنى عَلَیکَ مِثلَی ما أثنَیتَ عَلَیهِ، ولَکَ الفَضلُ عَلَیهِ. الکافی ج 2ص 508 ح 7 عن ثویر ) و دعا برای امام مومنان به طریق اولی دارای این اثر است .
گفتنی است در خصوص فواید دعا برای آن حضرت , آثاری به نگارش در آمده که خوانندگان می توانند به آنها مراجعه کنند مانند مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم , تالیف آیة الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی (معاصر) و مناجات منتظران تالیف دکتر سید محمد نبی هاشمی .
مطالب خواسته شده در این دعاها
آنچه در قالب دعا برای منجی موعود و قیامش از خدا خوسته شده نشان از آن دارد که درمکتب اهل بیت تمام امور با توحید گره خورده است چرا که همه چیز این قیام و کار منجی بزرگ از خدا خواسته شده و انجام آنها به خدا نسبت داده شده و امام عصر(ع) در این کار واسطه الهی شمرده شده است (مانند تعابیر؛ اللهم ظهر به دینک ؛ اللهم انصره و انتصر به و اجعل النصر منک له و علی یده ؛ اقتل به جبابرة الکفر) . مجموعه ادعیه رسیده از معصومان (ع) در منابع دعایی موجود است . برخی از امور خواسته شده از خدا در این دعاها به صورت فهرست وار در ذیل آمده که دقت و تامل در این دعاها و داوری نسبت به آنها را به خوانندگان وا می گذاریم ؛
- شناخت امام عصر (دعای معرفت )
- تعجیل فرج ایشان .(در غالب ادعیه )
- حفظ امام از خطرات از هر جهت و دادن عمری طولانی به حضرت
- اعطاء مایه روشنی چشم از فرزندان , پیروان و هواداران ,خواص, ملت و تمام اهل دنیا به امام عصر عج (اللهم اعطه فی نفسه و ذریته و شیعته و رعیته و خاصته و عامته و عدوه و جمیع اهل الدنیا , ما تقر به عینه و تسر به نفسه )
- یاری لحظه به لحظه ایشان تا پیروزی فراگیرو حاکمیت طولانی مدتشان .(مضمون دعای معروف فرج )
- اصلاح ایشان بدانچه پیامبران با آن اصلاح شدند (اللهم اصلح عبدک و خلیفتک بما اصلحت انبیاءک و رسلک )
- اصلح لنا امامنا و استصلحه و اصلح علی یدیه (دعاء الموقف للامام علی بن الحسین )
- صدوراذن جهاد به امام برای جنگ با دشمنان (وائذن له فی جهاد عدوک و عدوه ) و سلطه یافتنش بر دشمنان(وابسط یده علی اعدائک ) و انتقام از آنان (و ان تعجل فرج المنتقم لک من اعدائک ) و شفا یافتن دل مومنین (واشف صدورنا و صدور قوم مومنین )
- رساندن یاران به ایشان و درخواست نیرومندی و بردباری برای آنان (قو اصحابه و صبرهم . )
- ثبات قلب شیعیان و کمک رساندن به آنها با نیروی صبر (اعنهم و امنحهم الصبر علی الاذی فیک ) و صبوری در قبال تاخیر در فرج (فصبرنی علی ذلک حتی لا احب تعجیل ما اخرت و لا تاخیر ما عجلت .)
- پیروزی آسان ,قدرتمندی همراه با پیروزی ,امداد الهی با نیروهای غالب و یاری رساندن آن امام با ملائکه (دعای عرفه امام سجاد ع )
- نظر رافت ,رحمت , تعطف و تحنن حضرت به ما . (دعای عرفه امام سجاد ع )
- این که ما از کسانی باشیم که ما را به یاری فرا می خواند و ما اجابت کننده باشیم (ان تجعلنی ممن یدعی فیجیب) و نه از کسانی که هواداری ما را نپذیرفته ای و افراد دیگری را جایگزین ما کنی (واجعلنا ممن تنتصر به لدینک و تعز به نصر ولیک و لا تستبدل بنا غیرنا فان استبدالک بنا غیرنا علیک یسیر و هو علینا کثیر. ) و نه از دشمنان و کینه ورزان (اللهم لا تجعلنی من خصماء آل محمد ...و اهل الحنق و الغیظ ...)
- این که ما در خدمت او افراد مطیع و کوشایی باشیم .(واجعلنا له سامعین مطیعین و فی رضاه ساعین .بخشی از دعای عرفه امام سجاد ع)
- این که ما در زمره بهترین پیروان , دوستداران , فرمانبرداران وپیشتازان در جلب رضایتش باشیم .(دعاء الموقف للامام علی بن الحسین)
- تحقق تمام وعده ها و اصلاحات دوران حکومت ایشان مثل ریشه کنی ظلم ,گسترش عدل , تجدید حیات اسلام و بازگشت به کتاب و سنت .
- رساندن صلوات مومنین به ولی عصرعلیه السلام وتجدید بیعت با آن حضرت و اعلام وفاداری (رجوع کنید به دعای صباح (عهد) که در چهل روز پشت سر هم خواندن آن توصیه شده است )
- دیدن دولت ایشان و یافتن توفیق همراهی و یاری آن بزرگوار و درخواست نائل شدن به فیض شهادت در رکاب ایشان .
- همراهی و همسویی با امام و پیشی نگرفتن از ایشان و عقب نماندن
- شکوه از فقدان رسول وعدم دسترسی به امام به خاطرغیبتش
موقعیت های مناسب برای دعا
بر اساس معارف رسیده از اهل بیت (ع) در خصوص دعا , برخی زمانها ومکانها تناسب بیشتری برای دعا دارند (رجوع کنید به : نهج الدعا , محمدی ری شهری /فصل دوم : در آداب دعا / باب هفتم وهشتم در بهترین اوقات وبا فضیلت ترین مکانهای برای دعا) و امید استجابت در آنها بیش از سایر اوقات و مکانهاست شاید از آن رو که در این مواقع شرایط برای یاد خدا و توجه بدو بیش از سایر مواقع فراهم شده و بدیهی است در چنین حالاتی التفات خدا به بنده بیشتر باشد و دعایش به استجابت نزدیک تر باشد . با نگاهی به ادعیه وارده در خصوص امام عصر نیز شاهدیم معصومان (ع) نیز در شرایط یاد شده به جریان مهدویت توجه نشان داده اند و برای آن حضرت دعا کرده و به دیگران نیز توصیه کرده اند دعا کنند . از این رو در این موسوعه , ادعیه رسیده از آن بزرگواران با توجه به زمانها و مکانهای خاص و مناسب دعا , فصل بندی شده است .
معارف نهفته در این دعاها
ادعیه وارده در خصوص مهدویت از حیث محتوی دارای معارف گوناگونی هستند که شایسته تامل و درنگ هستند و کنکاش در این زمینه برنامه هدایتی ائمه معصومین (ع) در این باره را روشن می سازد . ما در اینجا به چند نمونه از مواردی که مورد توجه معصومان (ع) بوده و از ادعیه سفارش شده از سوی ایشان , قابل برداشت است اشاره می کنیم :
- توجه به شرایط سخت و لغزنده دوران غیبت و توصیه به درخواست ثبات قلب در دین از خداوند متعال . عبارات توصیه شده در این باره از سوی خود معصوم (ع) به دعای غریق نام گذاری شده است (رجوج کنید به کمال الدین ص 348 ح 40 و ص 351 ح 49 )
- توجه به شرایط سخت دوران غیبت و امکان تزلل فکری شیعیان و استفاده از کارایی معرفت طولی برای ثبات قدم . در این شیوه معرفت و اعتقاد گام به گام از ریشه به تنه و سپس شاخه ها منتقل می شود و شالوده اعتقاد به مهدویت از محکماتی چون توحید شروع و سپس به امامت می رسد . این نوع معرفت به دلیل قرار گرفتن در یک بنیان مرصوص از استحکام بیشتری برخوردار است وتند باد شبهات آسیب چندانی بر شاخه ها وارد نمی سازد . مجموعه عبارات دعایی که با این کارکرد توصیه شده اند به دعای معرفت مشهور شده اند .(رجوع کنید به الکافی ج 1 ص 337 ح 5 و ص 342 ح 29 و مهج الدعوات ص ص 395)
- توجه به کارکرد تجدید پیمان و ارتباط مکرر در دعای صباح . دراین خصوص , معصوم علیه السلام توصیه کرده است مشتاقان یاوری و همراهی مهدی موعود دست کم این دعا را چهل روز پشت سرهم به هنگام صبح بخوانند . در این دعا ضمن توجه به اسماء و صفات الهی به خصوص نور{اللهم رب النور العظیم } و اشراق {باسمک الذی اشرقت به السماوات و الارضون} و اصلاح {باسمک الذی یصلح به الاولون و الاخرون} از خداوند خواسته می شود صلوات مومنین را به حضرت ولی عصر (عج)برساند و تجدید پیمان و بیعت روزانه دعا کننده را بپذیرد و او را به جمع یاران ایشان ملحق کند گر چه مرده ودر قبر مدفون باشد.در ادامه نیز ضمن در خواست دیدن دوران حکومت آن حضرت , کلیات تمام اموری را که در دوران ایشان وعده داده شده است از خداوند درخواست می شود مثل از بین رفتن باطل , پیروزی مظلومان و ... . بنابر این در این دعا نیز , انجام وعده های دوران مصلح کل از خدا خواسته شده که به دست آن بزرگوار صورت گیرد . (رجوع کنید به مصباح الزائر ص 455, المزار الکبیر ص 663 )
