پرسش و پاسخ کوتاه در باره نهضت عاشورا
پرسش و پاسخ کوتاه در باره نهضت عاشورا
سوال:
زیارت قبر مطهر امام حسین(ع) از چه زمانی آغاز شد و در طول تاریخ چه تغییراتی یافته است؟
جواب
نخستین زیارت امام حسین (ع) بنابر قول مشهور زیارت جابر و اهل بیت در اربعین است اما گویا پیش از این جریان , عبید الله بن حر بر سر مزار شهدا حاضر شده است . او از کسانی است که به تقاضای کمک امام حسین (ع) جواب منفی داد اما پس از فاجعه عاشورا پشیمان شد و بر سر مزار شهدا حاضر شد ومرثیه ای سرود و بر آن شهیدان گریست .طبق برخی نقلها , امام سجاد (ع) نیز از مدینه به طور مخفی به کربلا سفر می کرد . حضور توابین و مختار بر سر مزار وگریه و زاری برای آن امام از دیگر گزارش های رسیده در باره زیارتها در سده اول هجری است . تعبیر امام صادق (ع) بر این که شنیده ام گروهی بر سر مزار امام حاضر می شوند و به خواندن قرآن و مرثیه خوانی و گریه و زاری می پردازند به نوعی بیانگر کیفیت زیارت های آن دوران است . عزیمت زائران در مناسبت های خاص چون روز عاشورا ,عرفه و نیمه شعبان بیش از سایر مواقع بوده است . ائمه (ع) برای آنکه زیارت به شکل درست و مناسب انجام گیرد توصیه های گوناگونی دارند که در آنها به آداب و نحوه زیارت و تنوع آن توجه نشان داده اند . این توصیه ها و متون زیارت نامه هایی که از سوی ائمه (ع) تبیین شده و می توان آنها را مرامنامه شیعه در زیارت دانست در تعیین نوع رفتار زائران نقش اساسی ایفا کرد. از آنجا که شیعیان در زیارت ائمه و به خصوص زیارات امام حسین(ع) دارای مرامنامه مشخص بودند رفتار آنها در زیارت تغییرات چندانی نداشته است البته باید توجه داشت که تغییر و تحول در نحوه زندگی و فرهنگ نسلها و تغییرات در بنای مرقد و حرم شریف آن امام شهید , تغییراتی را در نحوه رفتار زائران باعث می شده است .
سوال:
برخی از کارشناسان در مورد نداشتن آب در کربلا اظهار شک و تردید کرده اند و یا برخی معتقدند با کندن چند متر می شد به آب رسید، نظر شما در این باره چیست؟
جواب
منابع گوناگون تاریخی از بستن آب بر روی سپاه امام خبر داده اند و خبر وجود عطش در روز عاشورا به صورت مکرر و متواتر در منابع تاریخی آمده است . ضمن آنکه باید توجه داشته باشیم اگر می شد با کندن زمین و حفر چاه به آب رسید دشمن اقدام بدین کار نمی کرد زیرا در این حالت بستن مسیر شریعه کاری بیهوده و خلاف شگردهای نظامی بوده است . افزون بر این مطلب , رملی بودن و ریزش خاک به هنگام کندن چاه , مانع از این کار می شد.
البته آب از روز هفتم بسته شد و تا روز دهم گروهی از سپاه امام (ع) با حمله به نگهبانان شریعه آنان را از آب دور کردند و مشکهای خود را پر کردند اما با افزوده شدن به شمار نگهبانان , امکان برداشت آب از بین رفت و ذخیره آب در روز عاشورا تمام شده بود و هر چقدر به ساعات روز اضافه می شد هوا گرمتر و افراد تشنه تر می شدند از این رو آخرین شهدا یعنی امام و نزدیکانشان بیش از اصحابی که در آغاز صبح نبرد شهید شدند تشنگی کشیدند.
به نظر می رسد این سخن برخی از کارشناسان , متاثر از گزارش مقتل خوارزمی (ج 1 ص 244) بیان شده که نوشته است :
تشنگى، به {امام }حسین علیه السلام و یاران همراهش، فشار آورد. حسین علیه السلام، تیشهاى را بر گرفت و به پشت خیمه زنان آمد و نوزده گام به سوى قبله برداشت و آن جا را حفر کرد. چشمه آب شیرینى از آن جا بیرون زد. حسین علیه السلام و همراهانش، همگى از آن نوشیدند و مَشکهایشان را پُر کردند. سپس، چشمه [در دلِ خاک] فرو رفت و هیچ اثرى از آن، دیده نشد. [خبر] این اتّفاق به عبید اللّه رسید. به عمر بن سعد نوشت: «به من خبر رسیده که حسین، چاه حفر مىکند و به آب مىرسد و او و یارانش، آب مىنوشند. بنگرکه چون نامهام به تو رسید، تا آن جا که مىتوانى، از حفر چاه به وسیله آنان، جلوگیرى کن و بر آنان، سخت بگیر و مگذار که قطرهاى آب بنوشند.
همان گونه که از این گزارش پیداست عنایت خبر بر اعجاز در این حادثه است . اشکال این گزارش , این است که اگر این اتفاق به اعجاز بوده قاعدتا کسی نمی توانسته از آن ممانعت کند .
حتی اگر این گزارش را نیز بپذیریم باز تاکید دارد که پس از این اقدام امام دشمن هوشیار شده و از کندن چاه نیز ممانعت کرده است . در هر صورت باز هم نبود آب و تشنگی در روز عاشورا تایید می شود .
سوال :
حضرت زینب(س) خطاب به امام حسین(ع) می فرماید: ای شهید دوشنبه! این عبارت و خطاب دارای چه بار معنایی است و هدف آن حضرت از این عنوان چه بوده است؟
جواب :
سخنی که شما نقل کردید در منابع معتبر و کهن تاریخی نقل نشده و فقط در کتاب لهوف سید بن طاووس(ص 180)، در گزارش حالات حضرت زینب (س) پس از شهادت امام حسین (ع) به گونه دیگر آمده است . در این کتاب , ابتدا گزارشی از ندبه , گریه و سخنان ایشان آمده که در آن , سخنی از روز دوشنبه نیست اما در ادامه نقل قول دیگری از ندبه و گریه حضرت زینب (س) , بدین شکل آمده است ؛
«...و در برخى نقلها [آمده است که گفت]: «وا محمّدا! دخترانت اسیر گشتهاند، فرزندانت قطعه قطعه شدهاند.... پدرم فداى آن که لشکرش روز دوشنبه به تاراج رفت! پدرم فداى آن که طنابهاى خیمهاش را گُسستند! ...»
پس اولا ؛ جناب سید بن طاووس نیز این گزارش را ضعیف دانسته و از تعبیر «...و در برخى نقلها آمده است که گفت:..» استفاده کرده است .
ثانیا ؛ عبارت « پدرم فداى آن که لشکرش روز دوشنبه به تاراج رفت!» آمده که با آنچه شما گفتید یعنی «شهید دوشنبه» تفاوت دارد .
ثالثا ؛ در کتاب مناقب ابن شهر آشوب نیز این گزارش نقل شده اما در آن تعبیر « ای کسی که لشکرگاهش غارت شده » آمده است (بِأَبِی مَنْ مُعَسْکَرُهُ نَهْباً ) و هیچ سخنی از روز دوشنبه نیست .(مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 113) به نظر می رسد نقل مناقب صحیح تر و محکم تر باشد .
رابعا؛ بنابر نقل مشهور , روز عاشورا و روز شهادت ایشان روز جمعه بوده و تنها برخی منابع آن را روز دوشنبه دانسته اند .
بنابر این اصل انتساب این سخن (ای شهید روز دوشنبه ) به حضرت زینب (س) محل تامل است و با فرض صحت نیز تعبیری است احساسی برای بیان حادثه که به آداب و رسوم عرب در مرثیه سرایی ها بر می گردد و اشاره به روز حادثه نقش محوری ندارد .