نکته نگار

 مرثیه سرایى و مرثیه خوانى   
آنچه در ذیل می آید بخشی از مقاله نگارنده در باره مرثیه است که به مناسبت محرم در اختیار خوانندگان قرار می گیرد . پیش از این نیز بخش های دیگری از این مقاله در این وبگاه به صورت یادداشتهای مختلف آمده است .
 مرثیه (89): در اصل به معنى به رحم در آمدن دل و دلسوزى  و شفقت براى دیگرى است و از آن جا که معمولا در آیین سوگوارى عرب، افراد با سرودن اشعارى که در بر دارنده ستایش متوفى بوده، شفقت و دلسوزى و رقت قلب خود را نسبت به فرد در گذشته نشان مى‏دادند، به این گونه اشعار مرثیه گفتند (90) . (91)
 بنابر این در اصطلاح سوگوارى « به مجموعه جملات منظم به نظم و وزن شعرى  که با توصیف نیکویى‏ها و محاسن متوفى به ستایش او مى‏پردازد» مرثیه گفته مى‏شود و به سراینده، «مرثیه سرا» و به خواننده آن اشعار،  «مرثیه خوان» مى‏گویند.
 هر چند مى‏توان مرثیه و ندبه را ناشى از غم درونى و سوزش قلب افراد دانست که به نوعى به تسکین درد مصیبت مى‏انجامد و از این نظر نوعى واکنش هم ردیف با گریه به شمار مى‏آید  ، اما تأثیر آشکار آن در تحریک احساسات و برانگیختن دیگران به بروز واکنشهاى سوگوارانه و گریه را نمى‏توان نادیده گرفت و از این روى یکى از شیوه‏هاى نقش آفرین در جان بخشى به مجلس سوگوارى و شدت بخشیدن به آن،است و به نوعى در خدمت گریاندن و دیگر شیوه‏هاست .
 مرثیه سرایى براى امام حسین (ع) پس از شهادت ایشان آغاز شد . مى‏توان مرثیه سرایى‏هاى اولیه از سوى خاندان امام (92) و دیگران (93) را برابر با آداب و رسوم عرب دانست که پس از در گذشت عزیزان و بزرگان، براى او مرثیه مى‏گفتند ، اما این ائمه علیهم السلام بودند که با ارج نهادن به مرثیه سرایى‏ها ومرثیه خوانى هاى عصر خویش (94) و تاکید و توصیه بیشتر ، آن را درون سازمان نوبنیاد سوگوارى سید الشهداء(ع) جا دادند و در هنگامه تاسیس و چینش ساختار عزادارى، براى آن جایگاه بلند و ارزشمندى، تعریف کردند.
 این تدبیر در کنار ماهیت تأثرانگیز و جان‏گداز حادثه عاشورا ، این نتیجه را در پى داشت که شاهد مرثیه‏ سرایى‏هاى  فراوان در سده ها و نسل‏هاى بعد باشیم تا آنجا که مرثیه‏سرایى براى امام حسین‏علیه السلام جایگاه ویژه‏اى در ادبیات عرب زبانان و فارسى زبانان یافته است . شخصیتهاى سرشناس از دولتمردان , نویسندگان و خطباء گرفته تا شاعران تواناى سده‏هاى مختلف (95)  ، براى ایشان مرثیه سروده‏اند و گردآورى آنها دانش‏نامه‏هاى بزرگى را پدید مى‏آورد ، مانند موسوعه «ادب الطف»(96) و دانشنامه «شعر عاشورایى» (97).
از آن جا که در جوامع گذشته  شعر هنر غالب بوده و تأثیر بسیارى در مردم داشته و نوعى رسانه به شمار مى‏آمده است ، مى‏توان اهمیت مرثیه‏هاى فراوان درباره امام را دانست چرا که معمولاً این اشعار به حافظه‏ها سپرده مى‏شد و دهان به دهان مى‏گشت و انتشار مى‏یافت و در محافل و مجالس خوانده مى‏شد .
 مرثیه‏سرایى و مرثیه‏خوانى از همان آغاز جان‏بخش مجلس عزادارى امام حسین علیه السلام بود .این شیوه که در فرهنگ عصر واقعه ، نوعى سرودن شعر در مدح و نیکویى‏هاى ، متوفی بود با راهیابى به دستگاه عزادارى امام حسین‏علیه السلام در کنار ستایش شهداى کربلا ، به توصیف واقعه عاشورا نیز پرداخت و مصایب پدید آمده در این حادثه از نحوه شهادت گرفته تا تشنگى و اسارت و قساوت دشمنان را نیز در قالب شعر به تصویر کشید . بلکه به مرور کارکرد  غالب مرثیه ،بیان وقایع اتفاق افتاده بوده و از این جهت است که مى‏بینم از آن، به «مقتل الحسین» نیز تعبیر شده است .(98)
 مرثیه‏سرایى بدین شکل ، در آغاز تأسیس دستگاه عزادارى امام حسین‏علیه السلام ، بیشترین نقش را در بیان مصایب واقعه عاشورا و مقتل‏خوانى داشت که متأثر از نفوذ کلام موزون (شعر) در دلها و جانها بوده است .
 به مرور که مقتل‏نویسى امام حسین رایج شد ، مقتل‏خوانى نیز جایگاه خود را یافت و پس از آن ،این دو شیوه (مرثیه خوانى و مقتل خوانى) همراه هم ، در عزادارى امام‏علیه السلام نقش ایفا کردند .(99) و شاید به خاطر داشتن چنین جایگاه و نقشى ، این همه از سوى ائمه مورد تاکید قرار گرفته است .
......................

پاورقی: 
89) همانند مغفرة و معذرة ،  مصدر است ؛(  النهایة فی غریب الحدیث : 2 / 196 ؛    ( رثى ) ( هح ) فیه ( أن أخت شداد بن أوس ) بعثت إلیه عند فطره بقدح لبن وقالت : یارسول الله إنما بعثت به إلیک مرثیة لک من طول النهار وشدة الحر ) أی توجعا لک وإشفاقا ، من رثى له إذا رق وتوجع .
 وهى من أبنیة المصادر ، نحو المغفرة والمعذرة . وقیل الصواب أن یقال مرثاة لک ، من قولهم رثیت للحى رثیا ومرثاة ، ورثیت المیت مرثیة . ( س ) ومنه الحدیث ( أنه نهى عن الترثى ) وهو أن یندب المیت فیقال : وافلاناه .
90) مقاییس اللغة: ج 2 ص 488 ؛ رثى : اصیل على الرقة و اشفاق، یقال رثیت لفلان : رققت  ومن الباب، قولهم ؛ رثى المیت بشعر .
 کتاب  العین ج : 8  ص  234  ؛ رثی: رثى فلان فلانا یرثیه رثیا و مرثیة، أی: یبکیه و یمدحه، و الاسم: المرثیة.
 و لا یرثی فلان لفلان، أی: لا یتوجع إذا وقع فی مکروه، و إنه لیرثی لفلان مرثیة و رثیا.
 و المترثی: المتوجع المفجوع. 
  مجمع البحرین ج : 1  ص  175 ؛   (رثا) رثى له أی رق له و رحمه، و رثیت له ترحمت و ترفقت.
 و فی الأثر رثى النبی سعد بن خولة و هو من رثیت المیت - من باب رمى - مرثیة.
 و رثوته أیضا إذا بکیته و عددت محاسنه، و کذلک إذا نظمت فیه شعرا.
 و فی الدر: الترثی هو أن یندب المیت، فیقال: وا فلاناه.  
 لسان العرب : 14 / 309 ؛ ورثى فلان فلانا یرثیه رثیا ومرثیة إذا بکاه بعد موته . قال : فإن مدحه بعد موته قیل رثاه یرثیه ترثیة . ورثیت المیت رثیا ورثاء ومرثاة ومرثیة ورثیته : مدحته بعد الموت وبکیته .
 ورثوت المیت أیضا إذا بکیته وعددت محاسنه ، وکذلک إذا نظمت فیه شعرا . ورثت المرأة بعلها ترثیه ورثیته ترثاه رثایة فیهما ،.
 
91) جامع الشتات (میرزاى قمى ): ج 2 ص  381 ؛ واما الرثاء والمرثیة : فهو ایضا من صفات المقروء واللفظ . لا الصوت . ویعتبر فیه کونه شعرا . بخلاف النوحة فالفرق بینه و بین النوحة من وجهین : اعتبار کیفیة الصوت فى النوحة دون المرثیة ، واعتبار کونه شعرا فى المرثیة دون النوحة .
 92) گزارش‏هاى داریم از مرثیه سراى  امام سجاد علیه السلام (لهوف ص 200) و خواهران و دختران امام حسین(ع) که در منابع آمده است.
93) همچون «سلیمان بن قتّه» و «ابو الرمح» که از نخستین مرثیه سرایان امام حسین ،از غیر خاندان ایشان ،به شمار آمده‏اند .
 94) ابراز خرسندى امام صادق (ع)از مرثیه خوانى بر سر مزار امام حسین علیه السلام و تجلیل از جعفر بن عفان مرثیه خوان ، نمونه هاى از این دست هستند .
95) رجوع کنید به بخش شاعران مرثیه سرا در دانشنامه امام حسین (ع) تالیف محمدی ری شهری .
96) تألیف جناب  جواد شبّر
97) تألیف خانم مرضیه محمد زاده
98) در حدیثی که در  کتاب کافی آمده ، از مرثیه به عنوان ابزارى براى فهمیدن واقعه عاشورا (مقتل )یاد شده است ؛
  الکافی عن سفیان بن مصعب العبدی : دخلت على أبی عبد اللَّه علیه السلام  فقال : قولوا لاُمّ فروة تجی‏ء فتسمع ما صنع بجدّها قال : فجاءت فقعدت خلف الستر ، ثمّ قال‏[7] : أنشدنا قال : فقلت : «فروجودی بدمعک المسکوب».
 قال : فصاحت وصحن النساء ، .(الکافی : ج 8 ص 216 ح 263 ، وفی مرآة العقول : ج 26 ص 137 : قوله علیه السلام  : «قولوا لاُمّ فروة» هی کُنیة لاُمّ الصادق علیه السلام  بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر ، ولبنته علیه السلام أیضاً على ما ذکره الشیخ الطبرسی؛ فی إعلام الورى‏ والمراد هنا الثانیة .)
 - در متن ذیل نیز تعبیر « ما من رجل ذکرنا أو ذکرنا عنده » حکایت از آن دارد که مرثیه، ویژگى یاد شده را داشته و از آن، تلقى «مقتل خوانى » مى‏شده است ؛
 -کفایة الأثر عن الکمیت بن أبی المستهلّ : دخلت على سیّدی أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر8 ، فقلت : یا بن رسول اللَّه ، إنّی قد قلت فیکم أبیاتاً ، أفتأذن لی فی إنشادها .
 فقال : إنّها أیّام البیض . قلت : فهو فیکم خاصّة . قال : هات ، فأنشأت أقول :
 أضحکنی الدهر وأبکانی‏
والدهر ذو صرف وألوانِ‏
 لتسعة بالطفّ قد غودروا
صاروا جمیعاً رهن أکفانِ‏
 فبکى وبکى أبو عبد اللَّه علیهما السلام وسمعت جاریة تبکی من وراء الخباء . فلمّا بلغت إلى قولی :
 وستّة لا یتجارى بهم‏
بنو عقیل خیر فتیانِ‏
 ثمّ علیّ الخیر مولاکم‏
ذکرهم هیّج أحزانی‏
 فبکى ثمّ قال‏7 : ما من رجل ذکرنا أو ذکرنا عنده فخرج من عینیه ماء ولو قدر مثل جناح البعوضة ، إلّا بنى اللَّه له بیتاً فی الجنّة ، وجعل ذلک حجاباً بینه وبین النار ،(کفایة الأثر : ص 248 ، بحار الأنوار : ج 36 ص 390 ح 2 . )
 - گزارش دیگر  ،نحوه مقتل خوانى سبط ابن جوزى است که در آن از مرثیه خوانى با عنوان «مقتل الحسین» یاد شده است ؛
 البدایة والنهایة - فى ترجمة سبط ابن الجوزى - : یوسف بن الامیر حسام الدین...أبو المظفر الحنفی البغدادی ثم الدمشقی ، سبط ابن الجوزی ... قدم دمشق فی حدود الستمائة [600 ]  و حظی عند ملوک بنی أیوب ، وقدموه وأحسنوا إلیه ، وکان له مجلس وعظ کل یوم سبت بکرة النهار عند الساریة التی تقوم عندها الوعاظ الیوم عند باب مشهد علی بن الحسین زین العابدین ، ...وقد کان الشیخ تاج الدین الکندی ، وغیره من المشایخ ، یحضرون عنده تحت قبة یزید ، التی عند باب المشهد ، ویستحسنون ما یقول ..... وقد سئل فی یوم عاشوراء زمن الملک الناصر صاحب حلب أن یذکر للناس شیئا من مقتل الحسین فصعد المنبر وجلس طویلا لا یتکلم ، ثم وضع المندیل على وجهه وبکى شدیدا ثم أنشأ یقول وهو یبکی :
 ویل لمن شفعاؤه خصماؤه                               والصور فی نشر الخلائق ینفخ
 - بد أن ترد القیامة فاطم                                  وقمیصها بدم الحسین ملطخ
 ثم نزل عن المنبر وهو یبکی و صعد إلى الصالحیة وهو کذلک رحمه اللَّه .( البدایة والنهایة :ج 13 ص 194 )
 - شاهد دیگر بر اطلاق مقتل خوانى به مرثیه خوانى ،ابیات آغازین مرثیه کسایى مروزى (متولد سال 341 هجرى قمرى و متوفى حدود 394 به بعد ) شاعر پارسى‏گوى و شیعه مذهب قرن چهارم است که مى‏گوید: مدح و غزل نگویم «مقتل» کنم تقاضا . .
 
99) در متن ذیل که مربوط به وقایع قرن هفتم است  از مقتل  خوانى و مرثیه خوانى  در کنار هم با تعبیر « قراءة المقتل فى یوم عاشوراء و الانشاد» یاد شده است .
 الحوادث الجامعة لعبدالرزاق بن الفوطى البغدادى فى سنة 641 : و فیها تقدم الخلیفة الى جمال الدین عبدالرحمن بن الجوزى المحتسب بمنع الناس من قراءة المقتل فى یوم عاشوراء و الانشاد فى سائر المحال بجانبى بغداد سوى مشهد موسى بن جعفر علیهما السلام . ( الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فى المائة السابعة ، کمال الدین ابى الفضل عبدالرزاق بن الفوطى البغدادى ، ص 93، ناشر  : دار الفکر الحدیث ، لبنان ، بیروت ، 1407 قمرى - 1987 م )