نکته نگار

مرثیه خوانی برای حادثه کربلا از منظر  ائمه علیهم  السلام

سیره و سخنان ائمه علیهم السلام در باره مرثیه خوانی ،  انعکاس پیدا کرده است . ما در این جا بنا داریم به صورت گذرا و مختصر ، به گزارشها بپردازیم . آنچه در ذیل می آید بخشی از مقاله این جانب در زمینه مرثیه است که تصمیم گرفتم  به مناسبت ایام محرم در وبلاگم نیز بیاورم :

....موارد ذیل از توجه ، تاکید و ارج نهادن ائمه به مرثیه ،حکایت دارند ؛

 1- تشویق به سرودن و خواندن مرثیه با بیان اجر اخروى آن در صورتى که باعث گریاندن دیگران شود .(100)

 2- توجه دادن مرثیه خوانان به اهمیت مرثیه خوانى و بیان این نکته که فرشتگان مقرب پروردگار در مجلس مرثیه خوانى براى گوش فرا دادن به مرثیه، حاضر مى‏شوند .(101)

 3 - مقرب داشتن و ارج نهادن به مرثیه خوانان و در خواست از ایشان براى مرثیه خوانى .(102)

 4 - در خواست امام صادق علیه السلام از شاعر عصر خویش «سفیان بن مصعب عبدى» براى خواندن مرثیه (103)

 5 - در خواست امام صادق علیه السلام از «ابو عماره» مرثیه خوان، براى خواندن ابیاتى از یک مرثیه. (104)

 6- در خواست امام صادق علیه السلام از «ابو هارون » مرثیه خوان براى خواندن مرثیه با همان ویژگى رقت آور مرثیه در منزل ایشان .

 منظور امام صادق علیه السلام این بوده که  شرایط مجلس خانگى و محضر ایشان ، باعث نشود اشعار مرثیه را به شکل ساده و معمولى بخواند بلکه با همان حال و هواى مرثیه که بر سر مزار امام حسین نیز خوانده مى‏شود، خوانده شود و بدین شکل به  مرثیه خوانى آن روزگار در مورد امام حسین علیه السلام نه تنها مشروعیت بخشیدند بلکه در ترویج آن کوشیدند .(105)

 7- در خواست امام صادق علیه السلام از «سید حمیرى» شاعر مشهور عصر خویش براى خواندن مرثیه با این که از برخى ایرادات اخلاقى (106) شخصیت وى آگاهى داشتند .(107)

 8- مرثیه خوانى  «عبد الله بن غالب» در منزل امام صادق .(108)

 9- خرسندى امام صادق علیه السلام و شکر و سپاس خداوند، به خاطر حضور مرثیه سرایان بر سر مزار سالار شهیدان علیه السلام که در کنار ندبه گران و دیگران، براى امام حسین به مرثیه خوانى مى‏پرداختند. (109)

در سیره امام کاظم (112) و امام رضا علیهما السلام (113) نیز شاهد ارج نهادن به مرثیه خوان و مرثیه سرا و اعطاء جوایز، هستیم .

چند نکته

 1. با توجه به موارد مطالب شده، ارزش و جایگاه مرثیه در بین شیوه‏هاى سوگوارى سید الشهداء، از نگاه بنیان‏گزاران سوگوارى آیینى امام حسین علیه السلام روشن مى‏گردد .

 2.شیوه ی برخورد ائمه با مرثیه، باعث رواج مرثیه خوانى امام حسین و تشویق شاعران به مرثیه سرایى شد. در زمان هارون الرشید که بر علویان و شیعیان، سخت مى‏گرفت شاهد مرثیه سرایى شاعرى هستیم که براى هارون مدیحه سرایى کرده و از خاصان و نزدیکان خلیفه به شمار مى‏آید . منصور نمرى (متوفى 190) با سرودن مرثیه براى اهل بیت وامام حسین علیه السلام خشم هارون را برانگیخت یه گونه‏اى که دستور داد زبان این شاعر بریده شود اما اجل بر مأموران وى ، پیش گرفت و آنها وقتى رسیدند که جنازه وى تشییع مى‏شد .(114)

 در زمان مأمون نیز شاعر تواناى آن زمان جناب دعبل خزاعى که شیعه مذهب بود، قصیده بلندى در رثاء اهل بیت خصوصا در باره حادثه کربلا، سرود که در بین عامه  و خاصه، شهرت یافت و حتى به گوش خلیفه رسید.برخى گزارشها حاکى است، وقتى دعبل براى ملاقات با امام رضاعلیه السلام  به مرو رفت مأمون،از وى درخواست کرد مرثیه‏اش را بخواند و نگران تعریض‏هاى آن به بنى عباس نباشد ،و او در پى این امان اشعارش را خواند و مامون با شنیدن آنها، به گریه افتاد .(115)

 برخى گزارشها نیز حاکى است، در خواست کننده امام رضا علیه السلام بوده‏اند و وقتى ابیات مربوط به امام حسین خوانده مى‏شود حضرت مى‏گریند. (116)

 در هر صورت تحسین شاعر و اعطاء جوایز به او از سوى امام علیه السلام ،از نکات مورد اتفاق گزارشهاى این مرثیه خوانى است .(117)

 گسترش مرثیه این شاعر در بین عامه مردم (118)، گویاى این مطلب است که جامعه آن روز با این پدیده و فرهنگ مرثیه سرایى و مرثیه خوانى اهل بیت و امام حسین آشنا و عجین است و این متاثر از گسترش تشیع و بالا رفتن آمار جمعیتى آنان نیز، بوده است.

  3.ادامه سنت مرثیه خوانى بر سر مزار سید الشهداء که در سده هاى بعد نیز ادامه یافت از دیگر آثار ،برخورد تشویقى ائمه است .

 از متون روایى و تاریخى که از نحوه  زیارت مزار شریف  حضرت رسیده چنین بر مى آید که یکى از برنامه هاى زائران ، مرثیه خوانى و نوحه گرى با آن ، بوده است .چنان‏که یادآور شدیم (119) در روایت عبدالله بن حمّاد از امام صادق علیه السلام (120) ، امام مى فرمایند : شنیده‏ام از بین کسانى که شبهاى نیمه شعبان ،بر سر مزار حاضر مى شوند گروهى به مرثیه خوانى مشغولند (121) و سپس ایشان در ادامه کلام خود ، بدین جهت خدا را شکر و سپاس مى گویند .(122) در دوران امامان بعدى نیز شاهد این گونه حضور زائران ،هستیم، ابو الفرج اصفهانى در شرح  قیام محمد بن ابراهیم و ابو السرایا، به مرثیه خوانى  زائران با اشعار منصور نمرى ،اشاره کرده است  (123 ) .

نگاه شاعر شیعی سده اول به امام سجاد علیه السلام

کمیت اسدی از شاعران برجسته سده ی  نخست هجری است . او شیعه مذهب است و معاصر دو امام بزرگوار ، امام سجاد و امام باقر علیهما السلام است . وی شعری در مدح امام سجاد علیه السلام (شهادت در سال 94 هجری ) سروده و از سوی حضرت نیز صله دریافت کرده است . سخنان او با امام به هنگام مدح حضرت و گرفتن صله ، نشان از میزان شناخت او از امام و نوع نگاهش دارد . با توجه به این که برخی تلاش دارند تا تشیع را پدید آمده در دوران پس از صدر اسلام  بدانند و خصوصا اعتقاد به امام به عنوان رهبر مذهبی را مربوط به دوره ی صادقین علیه السلام می دانند ، مناسب دیدیم  متن این گفتگوی شاعر و امام در این جا بیاید .

 این متن را ذهبی (از عالمان و نویسندگان سنی قرن هشتم ) در کتاب تاریخ الاسلام خود آورده است . وی در شرح حال این شاعر می نویسد :

کمیت بن زید اسدی کوفی  شاعر زمان خود بود و گفته می شود ابیات شعر او به پنج هزار می رسد. او از فرزدق و ابو جعفر باقر {منظورش امام باقر علیه السلام است } نقل(حدیث و…) داشته است .کمیت شیعه بود .گفته شده او هنگام مدیحه سرایی برای علی بن الحسین {امام سجاد علیه السلام } به ایشان گفته است :من شما را مدح گفتم به این امید که وسیله ای باشد برای آبرومندی نزد رسول خدا در روز قیامت {تا مرا شفاعت کند }.سپس قصیده ای که در مدح ایشان سروده  بود ، خواند  . وقتی شعر او تمام شد امام به او گفتند :  اجر و ثواب تو زیاد است و ما  از پاداش تو  عاجزیم اما خداوند عاجز نیست و پاداش مناسب تو را خواهد داد . امام و خاندانش متقبل پرداخت چهارصد هزار درهم  شدند . وقتی خواستند این مقدار  پول را به عنوان صله به او بدهند کمیت گفت : شما اگر یک دانق هم به عنوان صله به من بدهید من قبول آن را برای خود شرف می دانم اما دوست دارم در حق من یک خوبی کنید و یکی از لباسهایتان را که تا کنون پوشیده اید به من هدیه کنید تا من تن خود را به آن متبرک کنم . امام  یک دست از لباسهایی را که پوشیده بود  به او اهداء کرد و سپس چنین در حق او دعا کردند :  خدایا در روزگاری که مردم در حق آل رسول و ذریه  پیامبر (ص) بخل می ورزند ، کمیت در حق آنان جوانمردی و از خودگذشتگی نشان داد و حقی را که دیگران کتمانش کردند ، نمایان  ساخت . پس خداوندگارا حیات او را با سعادت و مرگش را با شهادت ، همراه ساز و هر چه زودتر پاداشش را به او نشان ده و در آخرت  اجر فراوان به او بده چرا که ما از دادن پاداش برابر با کارش ،  ناتوانیم .

کمیت می گوید:  من همیشه شاهد برکات این دعا در زندگی ام بوده ام .

این شاعر شیعی در سال 126 هجری در گذشت .

چنانکه از این ماجرا بر می آید نگاه او به امام که خواسته امام لباسش را هدیه کند  تا بدان تبرک جوید شبیه نگاه شاعر معروف ، دعبل خزاعی در دروه امام رضا علیه السلام است که از امام لباسش را  خواست _ و حتی حاضر نمی شد آن را با مبالغ زیادی پول عوض کند  _ یکی است . این بدان معناست که نگاه شیعیان به امام با عنوان شخصیتی الهی و رهبری مذهبی از آغاز بوده اما پس از دوره صادقین علیه السلام به دلیل بالا رفتن آمار شیعیان اندیشه های آنان علنی تر و شایع تر شده است نه این که در این دوران ایجادشده باشد .

متن خبر

تاریخ‏الإسلام :  الکمیت بن زید الأسدی الکوفی ،  شاعر زمانه، یقال إن شعره أکثر من خمسة آلاف بیت.

روى عن الفرزدق و أبی جعفر الباقر....و کان الکمیت شیعیا. قیل: إنه لما مدح علی بن الحسین قال: إنی قد مدحتک بما أرجو أن یکون وسیلة عند رسول الله صلّى الله علیه و سلّم یوم القیامة، ثم أنشده قصیدة له، فلما فرغ منها قال: ثوابک نعجز عنه و لکن ما عجزنا عنه فإن الله لن یعجز عن مکافأتک، و قسّط على نفسه و أهله أربعمائة ألف درهم، فقال له: خذ هذه یا أبا المستهل، فقال: لو وصلتنی بدانق لکان شرفا و لکن إن أحببت أن تحسن إلیّ فادفع لی بعض ثیابک التی تلی جسدک أتبرّک بها، فقام فنزع ثیابه فدفعها إلیه کلها ثم قال: اللَّهمّ إن الکمیت جاد فی آل رسولک و ذریّة نبیّک بنفسه حین ضنّ الناس و أظهر ما کتمه غیره من الحق فأمته شهیدا و أحیه سعیدا و أره الجزاء عاجلا و أجر له جزیل المثوبة آجلا فإنّا قد عجزنا عن مکافأته [1].

قال الکمیت: ما زلت أعرف برکة دعائه. ....

قال أبو القاسم الحافظ: و بلغنی أن الکمیت ولد سنة ستین و مات سنة ست و عشرین و مائة.

آدرس

تاریخ‏ الإسلام ،  ذهبی  ، ج‏8 ص210  .

سیر أعلام النبلاء ،  ذهبی  ، ج 5ص  388 رقم 177.

در باره این شاعر می توانید به منابع ذیل مراجعه کنید :

وفیات الأعیان 5/ 220 و 6/ 285، دیوان المتلمّس الضبعی 32 و 148، المقتضب للمبرّد 2/ 93، لسان العرب 18/ 244، شروح سقط الزند 1308، خلاصة الذهب المسبوک 46. مختار الأغانی 6/ 273، الأغانی 17/ 1- 40، الشعر و الشعراء 368، الموشح 191 و 192. جمهرة أنساب العرب 187، سمط اللآلی 1.