نکته نگار

سنن سوگواری اقوام خزر یا صقالبه  در سده چهارم هجری

ابن فضلان در سفرنامه خود گزارشی از چگونگی سوگواری مردمان این مناطق دارد که چکیده آن در ذیل می آید :  هرگاه یکی از مردان مسلمان یا مرد خوارزمی وفات می یافت او را به شیوه مسلمانان غسل میت می دادند و جنازه اش را با گاوی به طرف قبر حمل می کردند  و  دفن می کردند . جالب آنکه زنان بر مرده گریه نمی کردند و این مردان بودند که بر وی می گریستند به این صورت که روز مرگ متوفی بر در خانه اش جمع می شدند و گریه آنان با ضجه ها و ناله های بلند و وحشتناک و زشت همراه بود  وقتی گریه این مردان تمام می شد نوبت به  غلامان و بردگان می رسد تا برای  متوفی سوگواری کنند .آنان حاضر می شدند در حالی که ریسمانهای  بافته از مو را با خود همراه داشتند . این غلامان پیوسته گریه می کردند و با این ریسمانها به  پهلوها و هر جایی از بدن که نمایان بود می زدند  به گونه ای که پس از این کار  ، جای این ریسمان ها  همانند جای شلاق می شد . گریه بر متوفی تا دو سال طول می کشید و پس از آن صاحبان عزا از حالت سوگواری خارج می شدند و همسرش می توانست ازدواج کند .   

متن خبر

 رحلة ابن فضلان الى بلاد الترک و الروس و الصقالبة  ص  98  :  و إذا مات المسلم عندهم أو زوج المرأة الخوارزمیة غسلوه غسل المسلمین، ثم حملوه على عجلة تجرّه و بین یدیه مطرد حتى یصیروا به إلى المکان الذی یدفنونه فیه، فإذا صار إلیه أخذوه عن العجلة و جعلوه على الأرض، ثم خطوا حوله خطا و نحوه ثم حفروا داخل ذلک الخط قبره و جعلوا له لحدا و دفنوه، و کذلک یفعلون بموتاهم.

و لا تبکی النساء على المیت، بل الرجال منهم یبکون علیه یجیئون فی الیوم الذی مات فیقفون على باب قبته فیضجون بأقبح بکاء یکون و أوحشه.

هؤلاء للأحرار فإذا انقضى بکاؤهم وافى العبید و معهم جلود مضفورة فلا یزالون یبکون و یضربون جنوبهم و ما ظهر من أبدانهم بتلک السیور حتى تصیر فی أجسادهم مثل ضرب السوط، و لا بد من أن ینصبوا بباب قبته مطردا و یحضروا سلاحه فیجعلونها حول قبره، و لا یقطعون البکاء سنتین. فإذا انقضت السنتان حطّوا المطرد و أخذوا من شعورهم، و دعا أقرباء المیت دعوة یعرف بها خرجهم من الحزن، و إن کانت له زوجة تزوجت هذا إذا کان من الرؤساء فأما العامة فیفعلون بعض هذا بموتاهم.

مشخصات نشر : رحلة ابن فضلان الى بلاد الترک و الروس و الصقالبة ،  احمد بن فضلان‏ ،  دار السویدى‏ ، چاپ  ابو ظبى‏ ، چاپ اول  2003 م‏ .

توضیحی در باره سفرنامه ابن فضلان و نویسنده اش

در بهار سال 309 ق / 921 م شاه صقالبه نامه‏اى توسط عبد اللّه بن باشتو الخزرى براى خلیفه عباسی مقتدر فرستاد و از وى‏خواست تا او را با شرایع اسلامى آشنا سازد، مسجدى بنا کند، منبرى نصب کند ودژى استوار پدید آورد. مقتدر خلیفه عباسى پس از درخواست شاه بلغار، هیأتى‏به آن دیار اعزام داشت که احمد بن فضلان یکى از اعضاى این هیئت بود و وى در هیئت‏فرستادگان خلیفه مقام و مرتبتى روحانى داشت. گرچه وظیفه ابن فضلان در سرزمین‏هاى‏شمال تبلیغ اسلام بود، با این وصف به مسائل سیاسى هم بى‏توجه نبود. احمد بن فضلان در 11 صفر سال 309  همراه با هیئتی از سوی خلیفه عباسی مقتدر بغداد را به سوی سرزمین بلغارها ترک  گفت و پس از 11 ماه ‏یکشنبه 12 محرم 310 ق به سرزمین بلغارها رسید.او وقایع سفر خود را نگاشته که « رحلة ابن فضلان الى بلاد الترک و الروس و الصقالبة» نام گرفته است .( برای اطلاعات بیشتر به بخش کتاب شناسی نرم افزار جغرافیای جهان اسلام رجوع کنید .)

اندیشه استفاده از قدرت مغولان برای نابودی مسلمانان  

رشید الدین فضل الله مورخ دوره ی ایلخانی و وزیر سلطان محمدخدابنده  در کتاب جامع التواریخ گزارش کرده که در زمان حکومت قاآن خان (فرزند چنگیز ) عربی نزد او آمد و ادعا کرد که چنگیز را در خواب دیده و او از وی خواسته نزد قاآن برود و بگوید که پدرت گفته مسلمانان زیادی را باید  بکشی چرا که مردمان بدی هستند .  

این گزارش حکایت از آن دارد که گروهی می خواستند از قدرت تخریب و قلع و قمع مغولان برای نابوی مسلمانان استفاده کنند . این اندیشه می تواند از سوی مسیحیان روم یا یهودیان یا دیگر نحله های مخالف اسلام تقویت شده باشد و تدابیری نیز برای اجرایی کردن آن به کار بسته باشند .

مسیحیان بر پایه یک خرافه مذهبی اعتقاد و امید داشتند حکومت مسلمانان به دست مغولان از بین برود و شاید به همین دلیل نیز سفیرانی به در بار مغولان اعزام کردند (1).

برخی تحلیل گران تاریخی نیز در بیان عوامل تحریک مغولان برای حمله به غرب و  دنیای اسلام ، به  مسیحیان ذی نفوذ در حاکمان مغول  اشاره می کنند .

نکته جالب در این گزارش عرب بودن عامل اجرایی این توطئه است که به نظر می رسد برای جلوگیری از بدگمانی به طرح کننده این پیشنهاد ، گزینش شده است .هر چند که این احتمال نیز وجود دارد که فرد یاد شده به ابتکار خود و از روی غرض ورزی و کینه توزی شخصی به چنین اقدامی دست زده باشد. 

متن کتاب جامع التواریخ

از منکران دین پاک اسلام ، تازی زبانی (=عرب زبانی) به حضرت قاآن آمد و زانو زد که چنگگیز خان را به خواب دیدم و گفت پسرم را بگو تا مسلمانان را بسیاری بکشد چه مردمی بغایت بد اند . قاآن دمی تفکر کرده فرمود که با تو به کلمچی سخن گفت یا به خود ؟گفت : به زفان خود . قاآن پرسید که تو زبان مغولی می دانی ؟ گفت : نه . فرمود : بی شک تو دروغ می گویی چه من یقین می دانم  که پدرم  بغیر از زبان مغولی زبانی دیگر نمی دانست ؛ و اشارت کرد تا او را هلاک کردند .

آدرس

جامع التواریخ , رشید الدین فضل الله همدانی ج 1 ص 687  تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی نشر البرز , تهران 1373.

پاورقی

1 .کتاب مطالعات اسلامی در غرب ، محسن الویری ص 59 چاپ سمت چاپ اول 1381       به نقل از کتابهای اسلام از دریچه مسیحیان ج دوم ص 169-261از آقای مجتبی مینوی چاپ حسینیه ارشاد 1348    و کتاب جانهای آشنا ص 75 از آقای جلال ستاری .