نکته نگار

مبنا و خاستگاه سوگوارى امام حسین علیه السلام 
در این یادداشت با اشاره به خاستگاه سوگواری سیدالشهداء پاسخ دو پرسش مطرح در این باره نیز ارائه می شود؛
1.   امام حسین (ع) با شهادت به بالاترین درجات قرب الهى رسیدند بنابر این باید در سرور اخروى ایشان و دیگر شهداء شریک شد و شادى کرد نه سوگواری.
2.   چرا سوگواری امام حسین(ع) نُه روز قبل از زمان وقوع شهادت ایشان یعنی روز عاشورا شروع می شود در حالی که در سوگواری های متعارف پس از مرگ عزیزانشان به سوگ می نشینند.
جواب:
با تأمل در مجموع روایات رسیده در باره سوگوارى ، زیارت و تربت امام حسین علیه السلام , روشن می گردد که هدف عمده در آنها زنده نگه داشتن یاد نهضت امام حسین (ع) است بدین ترتیب مبنا و خاستگاه آن نیز زنده نگه داشتن نهضت عاشوراست که در این راستا از ماهیت قیام , عمق فاجعه و مظلومیت امام، کمک می گیرد .
نکته قابل تأمل در این باره , طرح و برنامه معصومان (ع) جهت نیل بدین هدف است. آنان خود این «یادمان» را طراحی کردند و آن را بر سه پایه ؛ عزاداری , توجه به تربت و زیارت , استوار ساختند .. بدین ترتیب آن بزرگواران , شیوه های یادمان همیشگی آن حضرت را تک تک توصیه کردند و برای هر کدام جایگاه ویژه ای در نظر گرفتند و این بدان معناست که این شیوه ها خود موضوعیت دارند و نباید با چیز دیگری جایگزین شوند. به نظر مى رسد ائمه (ع) با توجه به نقش بسیار مهم این سه شیوه و ماندگاریشان در طول زمان و قدرت نفوذ و تسرى آنها در میان احاد بشر، به چنین تدبیرى دست زده‏اند و شیعیان در طول تاریخ با عمل بدین توصیه ها , نام و یاد سالار شهیدان و قیامشان را زنده نگه داشتند.
گفتنی است تجربه هزاره پیشین نیز گواهی است بر کارایی این تدبیر , چنانکه برخى خاورشناسان و ناظران  بیرونی نیز بدان اعتراف کرده اند .(1)
پاسخ پرسش اول
چنان‏که گذشت مبنا و فلسفه سوگوارى ، زنده نگه داشتن یاد قیام سیدالشهداء است که از عمق فاجعه و عظمت مصیبت ، کمک مى‏گیرد و از این رو پدیده و سنتی اجتماعى است که با توجه به تاثیرگذارى آن در حوزه اجتماع و کارکرد اجتماعى آن ، تأسیس شده است . بر این اساس امورى مثل عمق فاجعه و مصیبت , در برپایى این سنت کمک خواهند کرد نه آنکه مبنا و فلسفه برگزارى آن باشند . بدین ترتیب این پرسش که ؛ « چرا براى امام حسین علیه السلام به سوگ بنشینیم در حالى که او با این شهادت به بالاترین درجات قرب الهى رسیده است  بلکه باید در سرور اخروى ایشان و دیگر شهداء شریک شد و شادى کرد» پاسخ داده می شود . زیرا سوگواری به خاطر عمق فاجعه تأسیس نشده بلکه به خاطر زنده ماندن یاد نهضت عاشورا طراحی شده و زنده ماندن یاد حادثه عاشورا نیز هدف و کارکردی دارد. افزون بر این باید توجه داشت که ائمه (ع) خود از منزلت عالی اخروی امام حسین (ع) به خاطر این شهادت  آگاه بودند و آن را برای دیگران نیز بیان کردند و با این حال , دست به تأسیس آیین سوگواری زدند و بدان توصیه کردند و بین این دو منافاتی ندیدند . چنانکه پیامبراکرم (ص) و اصحابش برای حمزه سیدالشهداء و جعفر طیار نیز سوگواری کردند. و نیز یاد آوری این نکته لازم است که سوگوارى پدیده‏اى اجتماعى است و نمى توان آن را با مقیاس های حوزه های دیگر اندیشه و دانش، سنجید . بنابر این نگاه عرفانى به جریان سوگواری امام حسین (ع) و قضاوت بر اساس آن - که در ایراد یاد شده ملاحظه می شود- , نگره ای تک بعدى است  و از اعتدال و استوارى در اندیشه ، فاصله دارد .
پاسخ پرسش دوم
از این سخن که آیین سوگواری  حرکتی در جهت احیای نهضت عاشوراست و پدیده ای اجتماعی است پاسخ پرسش دیگری نیز روشن می گردد که چرا قبل از روز عاشورا و نُه روز قبل، عزاداری را شروع می کنیم . زیرا وقتی جریان سوگواری، امری آیینی است و بناست با آن نهضت عاشورا زنده نگه داشته شود با عزاداری رایج که پس از حادثه مرگ عزیزان شروع می شود تفاوت دارد. در سوگواری های رایج پس از اطلاع از حادثه فقدان عزیزی ، به سوگ می نشینیم  در حالی که در یک حرکت آیینی با گذشت سالها از حادثه ، نسبت به وقوع آن اطلاع کافی و دقیق داریم و می خواهیم در بزرگداشت شخصیت از دست رفته سوگواری کنیم بنابر این، برای هر چه بهتر برگزارشدن آن در روز حادثه ، به استقبال آن می رویم تا هر چه باشکوه تر برگزار شود ضمن آنکه این شیوه به نحوی ریشه در سیره معصومین (ع) دارد.
پایه گذاری سوگواری دهه اول محرم از سوی امام کاظم علیه السلام
ایشان با آشکار کردن حزن خود از اوّل محرّم تا روز عاشورا ، عزادارى دهه محرّم را پایه‏گذارى نمودند. سوگواری دهه محرم (از روز اول محرم تا روز دهم که روز سالروز حادثه عاشوراست ) بر گرفته از سیره این امام همام است که به مرور به سنت عزاداری شیعیان تبدیل شده است. ایشان با سوگواری عملی خود از آغاز ماه محرم , در حقیقت ادب عزادارى روز عاشورا را براى شیعیان ترسیم نمودند ، بدین معنا که آنان باید به استقبال روز عاشورا بروند و از نُه روز قبل به این امر مهم توجّه داشته باشند تا عزاداری در روز عاشورا به اوج خود برسد و به شکل پرشوری برگزار گردد. این تدبیر تلاشی است در جهت تحکیم سوگواری روز عاشورا که پیش از این توسط امامان قبلی تبیین و تاکید شده بود . همچنان که به نوعی توسعه زمانی این آیین مقدس به شمار می آید .(2)

.................................................................................

پاورقی:

1.     مانند مستشرق و مورخ فرانسوى ژوزف ( در کتاب اسلام و مسلمین) و همتاى آلمانى او ماربین . مراجعه کنید به کتاب اقناع اللائم سید محسن امین ص 343 - 357 (قم - مؤسسه  معارف اسلامى -1376 ش / 1418 ق )

2.     الإمام الرضا علیه‏السلام : کان أبی صلوات اللّه‏ علیه إذا دخل شهر المحرّم لا یرى ضاحکا ، وکانت الکآبة تغلب علیه حتّى یمضی منه عشرة أیّام ، فإذا کان یوم العاشر [من شهر المحرّم] ، کان ذلک الیوم یوم مصیبته وحزنه وبکائه ، ویقول : هو الیوم الذی قتل فیه الحسین صلوات اللّه‏ علیه .( الأمالی للصدوق : ص 191 ح 199 ، الإقبال : ج 3 ص 28 کلاهما عن إبراهیم بن أبی محمود ، روضة الواعظین : ص 187 ، بحار الأنوار : ج 44 ص 284 ح 17 . )