نکته نگار

تاملی در معنای تحریف در متون دینی
در این یادداشت باور رایج در بین دانش آموختگان علوم دینی در خصوص معنای کلید واژه «تحریف»  مورد نقد قرار گرفته است .
تصور اولیه از معنای تحریف ,حذف بخشی از متون دینی و یا افزودن به آن است این در حالی است که موارد حذف یا افزودن , دارای کلید واژه های خاص خود هستند و تحریف نه در لغت بدین معنا بکار رفته و نه در آیات و روایات . در این جا به اختصار و به طور گذار بدین مطلب می پردازیم؛
تحریف در لغت
تحربف در لغت به معنای تغییر معنای یک کلمه و یا بکار بردن آن در غیر از جایگاهش است . در این حالت , مراد متکلم از آن , معنای مشخص و شناخته شده ای است - که در عرف نیز بکار می رود – اما کسانی جهت کلمه را تغییر می دهند و آن را به همان شکلی که متکلم تلفظ کرده تلفظ می کنند ولی آن را به وادی معنای دیگری می کشانند که مراد متکلم نبوده است . هر چند که این وادی جدید ممکن است به معنای مورد اراده متکلم , نزدیک یا دور باشد ؛
-     حَرْفٌ: ثلاثة اصول،...و العدول، ... و الأصل الثانى: الانحراف عن الشَّى‏ء. یقال انحرَفَ عنه یَنحرِف انحرافاً و حرّفتُه أنا عنه، أى عَدلْتُ به عنه. و لذلک یقال مُحارَفٌ، و ذلک إذا حُورِف کَسْبهُ‏ فمِیلَ به عنه، و ذلک کتحریف الکلام، و هو عَدْلُه عن جِهته. قال اللَّه تعالى: یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ‏. ( معجم المقاییس اللغة ج‏2 ص 42)
-    التَّحْرِیف‏ فی القرآن : تغییر الکلمة عن معناها و هی قریبة الشبه، کما کانت الیهود تغیر معانی التوراة بالأشباه، فوصفهم الله بفعلهم فقال: یُحَرِّفُونَ‏ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ* . (کتاب العین، ج3 ص 211 و المحکم و المحیط الأعظم ج‏3ص 306)
-    تَحْرِیفُ‏ الشی‏ء: إمالته، کتحریف القلم، و تَحْرِیفُ‏ الکلام: أن تجعله على حرف من الاحتمال یمکن حمله على الوجهین، قال عزّ و جلّ: یُحَرِّفُونَ‏ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ* ...( مفردات ألفاظ القرآن، ص: 229)
-    انْحَرَفَ‏: عَنْ کَذَا مَالَ عَنْهُ و یُقَالُ (المُحارَفُ‏) الّذِى حُورِفَ کَسْبُهُ فَمِیلَ بِهِ عنْهُ کَتَحْرِیفِ الْکَلَامِ یُعْدَلُ بِهِ عَنْ جِهَتِهِ و قولُه تَعَالَى‏ «إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ» أىْ إلَّا مَائِلًا لِأَجْلِ القِتَالِ لَا مَائِلًا هَزِیمَةً (المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ج‏2، ص: 131)
-    ...یُحَرِّفُ‏ القلوب أى یمیلها و یجعلها على‏ حَرْف‏: أى جانب و طرف..( النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج‏1، ص: 370)

معنای تحریف در آیات و روایات
گذشت که معنای تحریف در لغت , خارج کردن کلام از مسیر و جایگاه خود و تغییر در معناست به گونه ای که لفظ باقی است اما معنایی به مخاطب القا می شود که مراد گوینده نبوده بلکه  خواست تحریف کننده است . بدیهی است معنای لغوی , معنای اولیه هر کلمه است و ذهن ها , در نگاه نخست , به همان معنا , رهنمون می شوند مگر آنکه قرینه ای باشد بر اینکه مراد متکلم معنای دیگری است . حال باید دید این معنا در آیات و روایات نیز اراده شده است یا نه . با تامل در موارد کاربرد کلید واژه «تحریف» در آیات و روایات در می یابیم که مقصود از «تحریف» در متون دینی نیز همین معنای لغوی است . بدین ترتیب آنچه در بین متخصصان علوم قرآنی و حدیث رایج شده که موارد حذف از متون یا اضافه به آنها را نیز تحریف می نامند چیزی نیست جز توسعه مفهوم این کلید واژه در اثر زمان و در بین گروه خاصی از عالمان  . این معنای جدید در حقیقت معنای اصطلاحی تحریف است که به مرور از بین این گروه به میان دیگران کشیده شده و امروزه معنای متعارف و غالب از تحریف را ارائه می دهد .
از این رو می توان گفت معنای اصطلاحی تحریف به دوران پس از حضور معصومان (ع) و صدور روایات تعلق دارد  و مراد از آن در آیات و روایات قاعدتا همان معنای لغوی است .
گفتنی است زمان رواج معنای اصطلاحی نیاز به تفحص بیشتری دارد . به نظر می رسد سده سوم به بعد زمان رواج آن باشد . از آن رو که در برخی آثار این دوران اطلاق تحریف بر موارد زیاده و نقصان دیده می شود  با این حال  روایتی  از امام رضا (ع) نقل شده که در آن بر حذف یک کلمه از حدیث نبوی ,تحریف اطلاق شده (عیون اخبار الرضا ج 2 ص 116 ح 21 ) ولی این متن نمی تواند بر تغییر معنای لغوی آن در این دوره دلالت کند زیرا در روایتی دیگر از ایشان به حذف یک کلمه از حدیت  , تحریف اطلاق نکرده اند لذا این یک مورد نیز با شک و تردیدهایی روبروست (عیون اخبار الرضا ع ج 1 ص 120 ح 12).