قربانی بزرگ
•
قربانی بزرگ روز عاشورا
در این یادداشت تفسیر امام رضا (ع) از ذبح عظیم در قرآن کریم , مورد توجه قرار گرفته است ایشان می فرمایند در ماجرای قربانی کردن اسماعیل منظور از ذبح عظیم امام حسین (ع) است که به جای ذبح اسماعیل پذیرفته شدند .در این تفسیر نکته قابل تاملی وجود دارد که پس از نقل آیات مربوطه و تفسیر امام رضا(ع) از آن , خواهد آمد . در پایان نیز متن اصلی حدیث امام رضا (ع) آمده است .
قرآن کریم در سوره صافات (آیات 100- 111) قبل از پرداختن به ماجرای قربانی اسماعیل به در خواست ابراهیم از خدا برای اعطای فرزندی صالح اشاره کرده و از پاسخ خداوند به او و این که فرزند بردباری به تو عطا خواهیم کرد سخن گفته است (رَبِّ هَبْ لىِ مِنَ الصَّالِحِینَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِیمٍ ) و آنگاه می فرماید :
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْىَ قَالَ یَابُنىََّ إِنىِّ أَرَى فىِ الْمَنَامِ أَنىِّ أَذْبحَُکَ فَانظُرْ مَا ذَا تَرَى قَالَ یَأَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنىِ إِن شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابرِِینَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ وَ نَادَیْنَاهُ أَن یَإِبْرَاهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْیَا إِنَّا کَذَالِکَ نجَْزِى الْمُحْسِنِینَ إِنَّ هَاذَا لهَُوَ الْبَلَؤُاْ الْمُبِینُ وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ وَ تَرَکْنَا عَلَیْهِ فىِ الاَْخِرِینَ سَلَامٌ عَلىَ إِبْرَاهِیمَ کَذَالِکَ نجَْزِى الْمُحْسِنِینَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ .(آیات 102- 111)
ترجمه {ترجمه آقای مکارم }
هنگامى که با او به مقام سعى و کوشش رسید، گفت: «پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح مىکنم، نظر تو چیست؟» گفت «پدرم! هر چه دستور دارى اجرا کن، به خواست خدا مرا از صابران خواهى یافت!» هنگامى که هر دو تسلیم شدند و ابراهیم جبین او را بر خاک نهاد ... او را ندا دادیم که: «اى ابراهیم! آن رؤیا را تحقق بخشیدى (و به مأموریت خود عمل کردى)!» ما این گونه، نیکوکاران را جزا مىدهیم! این مسلّماً همان امتحان آشکار است!
ما ذبح عظیمى را فداى او کردیم، و نام نیک او را در امّتهاى بعد باقى نهادیم! سلام بر ابراهیم! این گونه نیکوکاران را پاداش مىدهیم! او از بندگان باایمان ما است!
چنانکه در این آیات آمده خداوند صریحا بیان می فرماید ما نخواستیم اسماعیل قربانی شود و قربانی بزرگی را فدای او کردیم . از سوی دیگر تامل در ماجرای قربانی کردن یک گوسفند در قربانگاه با تعبیر قرآن سازگاری ندارد و ذبح گوسفند نمی تواند شایسته ذبح عظیم باشد حتی اگر آن را از عالم غیب آورده باشند .
در روایتی که از امام رضا (ع) نقل شده منظور از ذبح عظیم در آیه که به عنوان عوض و فدایی ذبح اسماعیل بیان شده , وجود مبارک امام حسین (ع) دانسته شده است . به نظر می رسد در این تفسیر و تطبیق امام (ع) نکته ای نهفته است که ما پس از نقل ترجمه حدیث بدان خواهیم پرداخت .
ترجمه حدیث :
وقتى خداوند به ابراهیم علیه السلام دستور داد که به جاى اسماعیل، گوسفندی را که خداوند برایش فرستاده، سر ببُرد، ابراهیم آرزو کرد که کاش واقعا اسماعیل را با دست خودش قربانی کرده بود و مأمور نشده بود که آن گوسفند را به جاى پسرش سر ببرد تا قلبش دچار همان اندوه و جراحتی شود که قلب پدرِ «فرزند قربانی کرده » دچار می شود و بدین وسیله استحقاق بالاترین درجه ثواب بر مصیبت را پیدا کند. از این رو بود که خداوند به او چنین وحی فرمود : اى ابراهیم! محبوبترین بندهام در نزد تو کیست؟ گفت: خدایا ! نزد من، آفریدهاى محبوبتر از حبیبت محمّد صلى الله علیه و آله نیافریدهاى.
خداوند متعال به او وحى کرد: آیا او نزد تو محبوبتر است، یا خودت؟
گفت: او، نزد من، از خودم محبوبتر است.
فرمود: فرزند او، پیش تو محبوبتر است، یا فرزند خودت؟
گفت: فرزند او.
فرمود: سر بریده شدن فرزند او از سرِ ستم به دست دشمنانش، برایت دردناکتر است، یا سر بریده شدن فرزندت به دست خودت و در راه طاعت من؟
گفت: پروردگارا! سر بریده شدن فرزند او به دست دشمنانش، برایم دردآورتر است.
فرمود: اى ابراهیم! گروهى که خود را امّت محمّد مىپندارند، پسرش حسین را پس از او، از سرِ ستم و دشمنى مىکشند، همان گونه که قوچ را سر مىبرند و با این کار ، گرفتار خشم من مىشوند.
ابراهیم علیه السلام، به خاطر آن، بىتابى کرد و قلبش به درد آمد و شروع به گریستن کرد.
خداوند، وحى فرستاد که: اى ابراهیم! من بىتابىات را بر پسرت اسماعیل اگر او را با دست خود، سر مىبریدى، با بىتابىات بر حسین و کشته شدنش، جایگزین کردم و بالاترین درجه دریافت کنندگان ثواب بر مصیبتها را براى تو مقرّر نمودم. این، همان سخن خداوند است که فرمود : « ما ذبح عظیمى را فداى اسماعیل کردیم و از قربانی شدن نجات یافت»
نکته
چنانکه از این حدیث پیداست خداوند در عوض اسماعیل به فدایی و قربانی بزرگی, راضی شد و اسماعیل از قربانی شدن رهایی یافت و آن قربانی بزرگ کسی نیست جز حضرت سید الشهدا .
در این جا لازم است به مقایسه شرایط دو قربانی بپردازیم تا روشن شود چرا خداوند به قربانی شدن دومی راضی شد و از قربانی شدن اولی گذشت .
در دوران اسماعیل قربانی کردن صرفا امری بود بین خانواده ابراهیم و خداوند و ثمره چندانی در سرنوشت دیگران نداشت و صرف عبادت و بندگی محض برای این خاندان بود . ضمن آنکه اگر این قربانی برای اسماعیل اتفاق می افتاد تبدیل به یک سنت در بین موحدان می شد و دیگران نیز بدین کار اقدام می کردند همان گونه که در معابد برخی اقوام بت پرست و مشرک ,چنین قربانی هایی صورت می گرفت .
در ماجرای امام حسین (ع) حرکتی علیه جبهه باطل صورت گرفت تا حاکمیت باطل بر اجتماع سلب شود و جامعه اسلامی و به تبع آن دیگر جوامع , اصلاح شوند . بدیهی است قربانی شدن در این مسیر کارکرد اصلاحی در سرنوشت کل بشریت دارد و تبدیل شدنش به الگو و اسوه و پیدایش سنت قیام علیه مفاسد کلان اجتماعی , آثار پر برکت و ماندگاری دارد و چنین هزینه ای را توجیه می کند .
پس شاید بتوان گفت خداوند هزینه کردن از جانها را وقتی می پذیرد که تاثیری در سرنوشت دیگران داشته باشد و به گونه ای برای آنها حیات ایجاد کند چه حیات مادی و چه معنوی. از این روست که جان فشانی شهدا در نزد خدا ارزش بسیار زیادی دارد و سبب نزدیکی آنان به خدا می شود و به یک معنا قربانی کردن جانشان پذیرفته شده و مقرب شده اند.
- نکته دیگر در مقایسه این دو قربانی آنکه در هر دو , بریده شدنِ سر و ذبح , مطرح است امام رضا (ع) در روایت دیگری نیز به ریان بن شبیب می فرمایند :
اگر براى چیزى گریه مىکنى، براى حسین بن على بن ابى طالب علیه السلام گریه کن. او همانند گوسفند، سر بُریده شد و هجده مرد از خانوادهاش همراه او کشته شدند. (یَابنَ شَبیبٍ! إن کُنتَ باکِیا لِشَیءٍ فَابکِ لِلحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام، فَإِنَّهُ ذُبِحَ کَما یُذبَحُ الکَبشُ، وقُتِلَ مَعَهُ مِن أهلِ بَیتِهِ ثَمانِیَةَ عَشَرَ رَجُلًا . عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 1 ص 299 ح 58)
- نکته قابل تامل دیگر در مقایسه این دو جریان , این است که روحیه تسلیم خاندان ابراهیم در مقابل خداوند و آمادگی آنان جهت فداکاری و رفتارشان در تحمل هر نوع مشقتی در این راه , به نمادها و آیین توحیدی حج راه یافت تا الگو بودن آنان برای همگان در مسیر بندگی خدا روشن شود و پیوسته به نسلهای بعد درس بندگی و تسلیم در برابر حق تعالی بدهد . از زمان ابراهیم و اسماعیل تا کنون همواره حاجیان خانه خدا به طور نمادین همان حرکات ابراهیم و اسماعیل و هاجر را تکرار می کنند هروله می کنند به شیطان سنگ می زنند و قربانی می کنند . این رفتارهای نمادین حج باعث می شود هر ساله یاد آن تسلیم پذیری ها زنده شود و درس بندگی تازه گردد. پس حج یادمان رفتار موحدان و تسلیم شدگان محض در برابر پرودگار است .
بر اساس همین سازوکار و حکمتی که در آیین حج وجود دارد آیین سوگواری امام حسین (ع) - این فدایی و قربانی بزرگ - تدبیر و تاسیس شد . البته در ماجرای امام حسین (ع) تسلیم پذیری به مراتب بیشتر و تاثیر گذار تر بود . امام علاوه بر جان خویش , جان نزدیکان و فرزندان از جوان رشیدش علی اکبر گرفته تا شیرخواره اش علی اصغر را فدا کردند و خاندانشان نیز به اسارت درآمدند.
سوگواری برای این قربانی بزرگ نیز یادمانی است همیشگی برای تسلیم شدن در برابر خداوند و آمادگی برای جان فشانی و گذشتن از همه تعلقات در مسیر اصلاح جامعه و اعتقاد به این که این جان فشانی سبب نزدیکی و تقرب به خدا می شود. با سوگواری ,جریان عاشورا پیوسته در یادها زنده می شود و به دیگر سخن, یادمانی است بی بدیل برای شیوه بندگی و این که پیوسته باید در مسیر اصلاح جامعه تلاش کرد و هزینه های آن را پرداخت کرد حتی اگر با گذشتن از جان خود و نزدیکان باشد .
ائمه (ع) برای زنده ماندن یاد امام و واقعه عاشورا خود سازوکار آن را طراحی و تدبیر کردند. تاسیس سوگواری , توصیه های فروان و مکرر برای زیارت قبر آن امام شهید و اشاره به متبرک بودن تربت مطهرشان , همگی سازنده یادمانی تاثیرگذار برای نهضت عاشورا هستند تا این چراغ فروزان برای همه نسلها نورافشانی کند که «ان الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة».
گفتنی است سنت قربانی کردن برای معبود و برای نیرو و قدرت برتر در میان اقوام و ملتهای کهن , سابقه دیرینه ای دارد و حتی برخی از قومیتها در دوران معاصر نیز دست بدین کار می زنند . در داستان فرزندان آدم در قرآن نیز با قربانی کردن و فدا نمودن چیزی که بدان تعلق و دلبستگی هست روبرو هستیم هابیل بهترین گوسفندش را به قربانگاه آورد ولی قابیل محصول نامرغوبش را و قربانی هابیل پذیرفته شد و از قابیل نه .
متن حدیث امام رضا (ع):
الفضل بن شاذان: سَمِعتُ الرِّضا علیه السلام یَقولُ: لَمّا أمَرَ اللّهُ عز و جل إبراهیمَ علیه السلام أن یَذبَحَ مَکانَ ابنِهِ إسماعیلَ الکَبشَ الَّذی أنزَلَهُ عَلَیهِ، تَمَنّى إبراهیمُ علیه السلام أن یَکونَ قَد ذَبَحَ ابنَهُ إسماعیلَ بِیَدِهِ، وأنَّهُ لَم یُؤمَر بِذَبحِ الکَبشِ مَکانَهُ، لِیَرجِعَ إلى قَلبِهِ ما یَرجِعُ إلى قَلبِ الوالِدِ الَّذی یَذبَحُ أعَزَّ وَلَدِهِ عَلَیهِ بِیَدِهِ، فَیَستَحِقَّ بِذلِکَ أرفَعَ دَرَجاتِ أهلِ الثَّوابِ عَلَى المَصائِبِ.
فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلَیهِ: یا إبراهیمُ! مَن أحَبُّ خَلقی إلَیکَ؟
فَقالَ: یا رَبِّ! ما خَلَقتَ خَلقا هُوَ أحَبُّ إلَیَّ مِن حَبیبِکَ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله.
فَأَوحَى اللّهُ تَعالى إلَیهِ: أفَهُوَ أحَبُّ إلَیکَ أم نَفسُکَ؟
قالَ: بَل هُوَ أحَبُّ إلَیَّ مِن نَفسی.
قالَ: فَوَلَدُهُ أحَبُّ إلَیکَ أم وَلَدُکَ؟
قالَ: بَل وَلَدُهُ.
قالَ: فَذَبحُ وَلَدِهِ ظُلما عَلى أیدی أعدائِهِ أوجَعُ لِقَلبِکَ أو ذَبحُ وَلَدِکَ بِیَدِکَ فی طاعَتی؟
قالَ: یا رَبِّ! بَل ذَبحُ وَلَدِهِ ظُلما عَلى أیدی أعدائِهِ أوجَعُ لِقَلبی.
قالَ: یا إبراهیمُ! فَإِنَّ طائِفَةً تَزعُمُ أنَّها مِن امَّةِ مُحَمَّدٍ سَتَقتُلُ الحُسَینَ ابنَهُ مِن بَعدِهِ ظُلما وعُدوانا کَما یُذبَحُ الکَبشُ، ویَستَوجِبونَ بِذلِکَ سَخَطی.
فَجَزِعَ إبراهیمُ علیه السلام لِذلِکَ، وتَوَجَّعَ قَلبُهُ، وأقبَلَ یَبکی.
فَأَوحَى اللّهُ عز و جل: یا إبراهیمُ! قَد فَدَیتُ جَزَعَکَ عَلَى ابنِکَ إسماعیلَ، لَو ذَبحتَهُ بِیَدِکَ بِجَزَعِکَ عَلَى الحُسَینِ وقَتلِهِ، وأوجَبتُ لَکَ أرفَعَ دَرَجاتِ أهلِ الثَّوابِ
عَلَى المَصائِبِ، وذلِکَ قَولُ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ: «وَ فَدَیْنَهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ . الصافّات: 107»
آدرس حدیث : الخصال: ص 58 ح 79، عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 1 ص 209 ح 1، تأویل الآیات الظاهرة: ج 2 ص 497 ح 12، بحار الأنوار: ج 44 ص 225 ح 6.