نکته نگار

تدبیر وحدت آفرین پیامبر اکرم (ص) در انتخاب شعار
پیامبر اکرم (ص) با دعوت مردم مدینه بدین شهر هجرت کردند . ایشان با ورود به این شهر تلاشهای خود را برای برپایی نظام اجتماعی نوین بر اساس اندیشه اسلامی آغاز کردند که برخی از آنها عبارتند از ؛
1.  ساخت مسجد مدینه به عنوان کانون فعالیتهای سیاسی فرهنگی تبلیغی .
2. برقراری پیمان عمومی با تمام ساکنان مدینه . مهاجران مکه , اوسیان , خزرجیان و یهودیان چهار گروه اصلی ساکنان مدینه بودند که طرف ها و امضا کنندگان این پیمان بودند . این پیمان دارای چند بند بود که بر اساس آنها هویت جدید شهر , نحوه اداره آن و مسوولیت و حقوق گروها , روشن شده بود .(1)  
3. پیمان عدم تجاوز با سه قبیله یهودی کنار مدینه .
4. برقراری پیمان برادری بین نخستین گروه از مسلمانان که اکنون بر اساس اسلام , اجتماعی واحد تشکیل داده بودند . این در حالی بود که هر کدام به یکی از سه گروه ذیل تعلق داشتند (2) ؛
-  گروه نخست مسلمانان مکی بودند که به خاطر فشار کفار مکه به مدینه هجرت کرده بودند و بدین جهت از آنها با عنوان مهاجران یاد می شد .
- گروه دوم خزرجیان بودند که به قبیله بزرگ خزرج در مدینه تعلق داشتند .
- گروه سوم اوسیان بودند که به قبیله بزرگ اوس در مدینه تعلق داشتند .
گروه دوم و سوم اهالی مدینه بودند که به دلیل یاری رساندن پیامبر و پناه دادن به مهاجران و کمک بدانها به گروه انصار معروف شدند . این دو قبیله قبل از اسلام سالیان طولانی با هم درگیر بودند و در سایه ایمان به اسلام با هم متحد شدند و دست از درگیری بر داشتند .
تفاوتهایی مثل تفاوت در قبایل , تفاوت در سبک زندگی مکیان {که بازرگان بودند} و مردم مدینه (که کشاورز بودند} و پیشینه اختلاف و کینه های بین اوس و خزرج  , خطراتی همیشگی برای از هم پاشیدن این اجتماع نو بودند . از این رو اجتماع نوین اسلامی باید به نحوی در مقابل این آفت واکسینه می شد . این پیمان عملی - در کنار شعار برابری و برادری و یکسان بودن تمام مسلمانان در برابر خداوند و برتری یافتن با ایمان -  یکی از راه های پیشگیری از این آفت بود که در آن, بین هر یک از مهاجران با یکی از انصار پیمان برادری بسته شد.
اینها برخی از تدابیر پیامبر (ص) در نخستین سال هجرت بودند که در پی ریزی نظام اسلامی نقش بسیاری ایفا کردند . این گونه تدابیر پیامبر اکرم (ص) در سالهای بعد نیز دیده می شود . برای نمونه می توان به تدبیر آن بزرگوار در تعیین نوع شعارهای جنگی در نخستین جنگ مسلمانان با کفار قریش یعنی جنگ بدر اشاره کرد . در سال دوم هجرت مسلمانان برای جنگ با لشکر قریش روانه میدان جنگ شدند . لشکر مسلمانان از سه گروه مهاجران , خزرجیان و اوسیان تشکیل می شد .
بر اساس رسم رایج در جنگ های آن دوران عرب ها , لشکر برای هر جنگ شعاری داشت . افزون بر این شعار که شعار کلی لشکر بود قبایل و گروه های حاضر در لشکر نیز هر کدام برای خود شعاری داشتند.(3) .
برابر برخی گزارش های تاریخی پیامبر (ص) در جنگ بدر برای هر گروه از لشکریان خود , شعاری تعیین کردند که با دقت در محتوای این شعارها پی به تدبیر وحدت آفرین آن بزرگوار می بریم . ایشان برای مهاجران عبارت « یا بنى عبد الرحمن» برای خزرجیان عبارت « یا بنى عبد الله» و برای اوسیان عبارت «یا بنی عبید الله» را به عنوان شعار قرار دادند . با تامل در معنای تعابیر ؛ « عبد الرحمن  ؛ یعنی بنده خدای رحمن » , «عبد الله ؛ یعنی بنده خدا » و «عبید الله یعنی بنده خدا » که به عنوان شعار هر یک از سه گروه تعیین شده در می یابیم که همگی در عین تفاوت ظاهری در لفظ در حقیقت دارای یک معنا هستند . این بدان معناست که همگی این سه گروه همه بندگان خدایند هر چند در ظاهر تفاوتهایی با هم داشته باشند همچنان که این الفاظ به ظاهر متفاوت , همگی بر عبودیت خداوند دلالت دارند .
گفتنی است در آن دوران نامگذاری با این سه ترکیب عبارتی , برای افراد بسیار رایج بود و آنها با این نامها و مفهوم آنها که همه بر بندگی خدا تاکید داشتند آشنا و مأنوس بودند .
بر این اساس , شعارهای یاد شده در عمق جان و دل لشکریان اثر می گذاشتند و همگی احساس یک دلی و یک رنگی می کردند و بدین وسیله سه گروه یادشده به هم گره می خوردند و خود را زیر مجموعه یک حقیقت یعنی بندگی خدا می دیدند .
در ذیل ترجمه و سپس متن اصلی این گزارش می آید :
واقدی در کتاب مغازی خود می نویسد : رسول خدا (ص) در جنگ بدر براى مهاجران شعار «یا بنى عبد الرحمن» و براى خزرجیان شعار «یا بنى عبد الله» و براى اوسیان شعار « یا بنى عبید الله» را تعیین فرمودند .
متن اصلی
المغازى للواقدی  ج‏1 ص 71 : جعل النبىّ صلّى الله علیه و سلّم شعار المهاجرین یوم بدر: یا بنى عبد الرحمن! و شعار الخزرج : یا بنى عبد الله! و شعار الأوس: یا بنى عبید الله!
مشخصات نشر: کتاب المغازى، محمد بن عمر الواقدی (م 207)، بیروت، مؤسسة الأعلمى، ط الثالثة، 1409/1989.
نکته
این سیاست پیامبر (ص) گویای این حقیقت است که گروه های درون جامعه اسلامی در رویارویی با چالش ها می توانند متناسب با تشخص و هویت متفاوت خود از دیگر گروه ها , شعار متفاوتی داشته باشند اما نباید این شعارها در راستای دوری آنها از همدیگر باشد بلکه بایستی در راستای هدف مشترک و در جهت همسویی با دیگر گروه ها باشد . چنان که پیامبر اکرم (ص) به تناسب فرهنگ زمانه و نیاز گروه ها به شعار جداگانه - برای حفظ هویت متفاوت گروه در جمع -  برای هرکدام در ظاهر شعار متفاوتی تعیین کردند ولی روشن است که ماهیت و جهت همه شعارها یکی بود چرا که آنان را در مسیر هدف یعنی بندگی خدا , یکدل و همسو می کرد .

چند نکته دیگر
یکم . دوره بیست و سه ساله پیامبر (ص) برای تبلیغ و ترویج آیین اسلام که از بسیاری جهات برنامه جدیدی داشت در کنار تاسیس نظام نوپای اسلامی در سرزمینی که حکومت را تجربه نکرده بود دوره ی نسبتا کوتاه و فشرده ای بود و بخش عمده وقت آن بزرگوار صرف تلاش جهت نظام سازی در حوزه های معنویت و اخلاق , فرهنگ , سیاست , حقوق , اقتصاد و ... شد . در چنین شرایطی رهبری نظام نوپا با توجه به اصولی که بدان پایبند است سیاست هایی را اجرا می کند اما فرصت تبیین آنها را ندارد و این بر عهده دیگران به خصوص نسلهای بعد است که در راستای  استنباط , تبیین و تجزیه و تحلیل سیره آن بزرگوار تلاش کنند . لذا هر نسل باید متناسب با توسعه فهم بشری از امور و شرایط و نیازهای زمان خود , به تجزیه و تحلیل و تبیین سیاست های گوناگون آن بزرگوار بپردازد . آنچه در این یادداشت به عنوان نکته تامل برانگیز در انتخاب شعار بیان شده در همین راستا صورت گرفته است .
دوم . منابع تاریخی دیگری نیز این گزارش را نقل کرده اند که برخی از آنها عبارتند از ؛
-  انساب الأشراف ج‏1ص 293(مشخصات نشر: کتاب جمل من انساب الأشراف، أحمد بن یحیى بن جابر البلاذرى (م 279)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ط الأولى، 1417/1996.)
- الطبقات‏ الکبرى ج‏2 ص 10(مشخصات نشر: الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (م 230)، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1410ق)
- البدایة و النهایة ج‏3 ص274 (مشخصات نشر: البدایة و النهایة، أبو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقى (م 774)، بیروت، دار الفکر، 1407/ 1986.)
- إمتاع‏ الأسماع ج‏9 ص 276 (مشخصات نشر: إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تقى الدین أحمد بن على المقریزى (م 845)، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1420/1999.)
- سبل ‏الهدى ج‏4 ص 44 (مشخصات نشر: سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الصالحى الشامى(م 942)، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى،1414/1993.)
سوم . در برخی منابع مانند سیره ابن هشام (ج 1 ص 634 ) شعار جنگ بدر « أحد أحد ؛ به معنای یکی یکی» گزارش شده و در برخی منابع نیز شعارهای سه گانه یادشده مربوط به جنگ های دیگر مثل جنگ احد (الجعفریات ص 84)  دانسته شده است . در هر صورت چه عبارت «أحد أحد» باشد و چه این شعار در جنگهای دیگر بکار رفته باشد باز هم همان کارکرد وحدت آفرین را دارا هستند . البته برخی نیز شعار جمیع مسلمانان در این جنگ را عبارت «یا منصور امت » دانسته اند .
با این حال با توجه به شرایط سال های نخستین هجرت که جنگ بدر در آن اتفاق افتاده است می توان گفت تدبیر یاد شده بیشتر با دوران جنگ بدر تناسب دارد و می تواند در راستای تدابیر وحدت آفرینی چون پیمان برادری باشد .
..............................................................
پاورقی
1 . السیرة النبویة لابن هشام ج‏1،ص502 : کتب رسول الله صلى الله علیه و سلم کتابا بین المهاجرین و الأنصار، وادع فیه یهود و عاهدهم، و أقرّهم على دینهم و أموالهم، و شرط لهم، و اشترط علیهم : بسم الله الرحمن الرحیم، هذا کتاب من محمد النبیّ صلى الله علیه و سلم، بین المؤمنین و المسلمین من قریش و یثرب، و من تبعهم، فلحق بهم، و جاهد معهم، إنهم أمة واحدة من دون الناس، المهاجرون من قریش على ربعتهم [2] یتعاقلون، بینهم، و هم یفدون عانیهم [1] بالمعروف و القسط بین المؤمنین و ....
2. السیرة النبویة لابن هشام ج‏1 ص504 : و آخى رسول الله صلى الله علیه و سلم بین أصحابه من المهاجرین‏ و الأنصار، فقال- فیما بلغنا، و نعوذ باللَّه أن نقول علیه ما لم یقل-: تآخوا فی الله أخوین أخوین، ثم أخذ بید علیّ بن أبى طالب، فقال: هذا أخى ....
3 . طفیل بن عمرو از کسانی است که در دوران تبلیغ اسلام در مکه به پیامبر ایمان می آورد و پیامبر از او می خواهد قبیله اش  را  به اسلام دعوت کند. او سالها بعد با گروهی از قبیله خود که اسلام آورده بودند به جمع یاران پیامبر (ص) در منطقه خیبر می پیوندد . وی از پیامبر(ص) می خواهد آنان را در قسمت جناح راست لشکر جا دهند و خود عبارت «یا مبرور » را به عنوان شعار قبیله اش به پیامبر(ص) پیشنهاد می کند که ایشان نیز می پذیرند . ( ترجمه الطبقات ‏الکبرى ج‏4 ص217 شرح حال طفیل بن عمرو ) . این خواسته وی و تدبیر پیامبر (ص) در جنگ بدر , نشانه وجود چنین رسمی در جنگ های آن دوران است .