نکته نگار

تاملی در سیاست امیر مومنان (ع) در برخورد با موضوع قتل عثمان
منابع تاریخی , آکنده از متونی است که تلاش های امیر مومنان (ع) برای جلوگیری از قتل عثمان را گزارش کرده اند . ایشان با این که به شیوه حکومتی عثمان و حیف و میل بیت المال توسط کارگزاران اموی او اعتراض و نقد داشتند اما با نحوه برخورد شورشیان و قتل عثمان نیز موافق نبودند . پذیرش رویه آنان به معنای ترویج بی نظمی ,  ساختارشکنی  و هرج ومرج سیاسی اجتماعی بود و بدعتی جدید در مناسبات سیاسی جامعه تازه تاسیس اسلامی  ایجاد می کرد که در صورت قدرت یافتن چنین سنتی احتمال فروپاشی جامعه اسلامی می رفت .
با توجه به این نکته  , جای این پرسش است که چرا ایشان پس از قتل عثمان و رسیدن به خلافت  , با قاتلان برخوردی نکردند خصوصا این که شورشیانی مثل طلحه , زبیر و معاویه به بهانه خواهی از خون عثمان شوریدند پس منطقی بود اگر ایشان این بهانه را از آنان می گرفت .
به نظر می رسد سکوت امیر مومنان و عدم برخوردشان با قتله عثمان ناشی از مصالحی باشد که به کیان اسلام و جامعه اسلامی مربوط می شد و ایشان با توجه به شرایط آن زمان که در اثر سیاستها و مدیریت سه خلیفه نخست پدید آمده بود مجبور بودند ملاحظاتی داشته باشند . امور ذیل می تواند از دلایل احتیاط و ملاحظه امیر مومنان علیه السلام  در عدم برخورد باشد . 
- برخورد با آنان به نوعی تایید ضمنی «انحراف صحابه در دنیا طلبی », «انحراف عثمان در حیف و میل بیت المال » و «رویه باطل گماردن مدیران فاسد », به شمار می آمد . زیرا مردم با دیدن ظلم ها و کجروی کارگزاران عثمان  , به تنگ آمده بودند و خواستار برکناری آنان شده بودند . از این رو عامل اولیه خیزش آنان امر حقی بود اما در روش دچار خطا شده بودند و از برخورد امیر مومنان با این گروه ِ به ستوه آمده  چنین برداشت می شد که کار اینان از اساس نادرست بوده و رفتار صحابه مشکلی نداشته است . بدترین نتیجه این نوع تعامل سر خورده شدن روحیه عدالت طلبی در سایه و ساختار حکومت اسلامی بود .
- امیر مومنان خود در نخستین سخنرانی پس از خلافت بر عدالت ورزی تاکید کرده بودند و تصریح داشتند اموال عمومی که بر اساس روابط ناسالم  به جیب گروهی رفته را به بیت المال بازخواهند گرداند . از این رو چنانچه با گروه به ستوه آمده ( از ستم ، تبعیض ، فساد و انحراف استانداران عثمان ) به بهانه قتل عثمان  برخورد می کرد این کار سرکوبی عدالت طلبی نسل جدید مسلمانان به شمار می آمد و احساس بی پناهی در حکومت اسلامی به آنان دست می داد زیرا امیر مومنان در بین صحابه تنها کسی بود که صدای این گروه را می شنید و حرف هایشان را می فهمید  - بر خلاف دیگر صحابه که عمدتا به کارها و امیال شخصی خود توجه داشتند و از نیازهای نسل جدید و مردمان دیگر نقاط کشور پهناور اسلامی غافل بودند – لذا برخورد امیر مومنان چنین تفسیر می شد که اسلام ساختاری برای حق خواهی توده ها و ضعفا ندارد و این به معنای یاس و بازگشت اکثریت جامعه آن روز از دین اسلام بود .
- جنبش اجتماعی عدالت خواهانه عراق و مصر که در اثر برخوردهای استبدادی خاندان بنی امیه پدید آمده بود و برخورد ظالمانه امویان خون آنان را به جوش آورده بود . با این حال خواست اولیه این گروه قتل عثمان نبود و این رخداد نتیجه قهری فشار روانی مضاعف بر انقلابیون بود که باعث شده بود اوضاع از کنترل خارج شود و سرانجام به قتل عثمان منتهی شود . از این رو برخورد شدید با این گروه به معنای نادیده گرفتن عواملی بود که شرایط این قتل را فراهم کرده بود .
- تحریک کننده اصلی شورشیان گروهی از صحابه در مدینه بودند مانند طلحه و زبیر . این گروه پس از آن که دیدند عثمان مانند خلیفه دوم امتیاز ویژه ای از بیت المال به آنان نمی دهد بلکه به جای آنان بستگان اموی خویش را از پست های حکومتی و بیت المال بهره مند می کند به شخصیت هایی از صحابه و تابعین که در عراق و مصر بودند نامه نوشتند و فساد خلیفه را گوشزد کردند و خواستار قیام و جهاد علیه او شدند . بنابر این برخورد با قتله عثمان به معنای این بود که عوامل اصلی این شورش در حاشیه امن قرار گیرند .
- امیر مومنان به دلیل انباشت نارضایتی اکثریت اجتماع آن روز از فساد دست نشاندگان عثمان و رویه صحابه در دنیا طلبی ،-که منجر به قتل عثمان شد - رو برو بود و اگر با قتله عثمان برخورد می کرد هم در عمل با شیوه نادرست خلافت و صحابه همسو شده بود و هم خطر شورش اجتماعی گسترده تری را در جامعه آن روز شاهد می شد که به احتمال قوی به از هم پاشیدن جامعه اسلامی و قدرت یافتن حاکمیتهای جدید غیر اسلامی منجر می شد و کیان جامعه از هم می پاشید .