تعصب جاهلی
تعصب جاهلی
در بین اعراب جاهلی برخی روحیات متعصبانه مذموم وجود داشت که بدانها می بالیدند و از آن جمله روحیه انتقام از خانواده و قبیله قاتل بود. آنان تشنه انتقام بودند و در این مسیر به مجازات رسیدن خود قاتل راضی نمی شدند و بدیهی بود که بخشش و گذشت را عار بدانند . قرآن کریم در چنین فضای ، قصاص را جایگزین خون خواهی های کور کرد و جالب آن که در آیه قصاص اشاره دارد که اگر خانواده مقتول بخواهند از حق قصاص خود بگذرند و قاتل را ببخشند مانند این است که از برادر خود درگذشته اند و بر قاتل است که این نیکی را جبران کند و خونبهایى که بدهکار است را به طرز خوبى بپردازد . در آیه بعد تصریح دارد که اصحاب خرد بدانند قصاص مایه حیات است ؛
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثى بِالْأُنْثى فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخیهِ شَیْءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسانٍ ذلِکَ تَخْفیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ (بقره :178) وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (بقره : 179)
اى کسانى که ایمان آوردهاید قصاص (جنایاتى که واقع میشود) بر شما واجب است آزاد در مقابل آزاد و برده در مقابل برده و زن در مقابل زن پس اگر صاحب خون از برادرش (قاتل) بگذرد قاتل باید که احسان او را بخوبى تلافى کند و خونبهایى که بدهکار است به طرز خوبى بپردازد، این خود تخفیفى است از ناحیه پروردگارتان و هم رحمتى است پس اگر کسى بعد از عفو کردن دبه در آورد و از قاتل قصاص بگیرد عذابى دردناک دارد (178). و شما را در قصاص حیاتى است اى خردمندان اگر بخواهید تقوى داشته باشید (179).
چنانچه در آیه دیگری تاکید دارد که هر چند به خانواده مقتول حق قصاص داده شده اما آنها نباید در قتل زیاده روی کنند ؛
وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً (اسراء : 33) و خونى را که خدا محترم شمرده مریزید، مگر آنکه کشتن او حق باشد، و کسى که بىگناهى را بکشد ما براى ولى او سلطنت و قدرت قانونى قرار دادهایم (که مىتواند قاتل را بکشد) پس نباید کسى در خونریزى از حد تجاوز کند که کشته بىگناه به وسیله قانون یارى شده .
برای روشن شدن فضای فرهنگی عرب جاهلی در این خصوص ، در این جا یک نقل تاریخی از این روحیه جاهلی اعراب را از کتاب محاضرات الادباء می آوریم . نویسنده در جلد نخست بخشی را به مطالب پیرامون انتقام جویی و دیه گرفتن اختصاص داده و در ضمن بحث آورده است :
به یک عرب بادیه نشین گفتند : دوست داری از اهل بهشت باشی و در عوض قبول کنی هیچ وقت دنبال خون خواهی و انتقام نروی . گفت : من انتقام گیری و از بین بردن عار ِگذشت را حتی اگر منجر شود با کسی مثل فرعون وارد جهنم شوم ، بیشتر دوست دارم .
متن کتاب
محاضرات الأدباء: و ممّا جاء فی طلب الثأر والدیة و الرخصة فی الاقتصاص
قال اللّه تعالى: فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَیْکُمْ ؛ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ ؛ فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ ؛ و قال صلّى اللّه علیه و سلّم لا یقتل مؤمن بکافر و لا ذو عهد فی عهده. و سوّى بین الصریح و الهجین و کانت العرب تهدر دم السید و هو الملصق الدعی و إذا قتل الرجل ملکا أو رجلا من أهل بیت القاتل لم یرضوا حتى یقتلوا رهط القاتل و یحرقوهم بالنار و إذا کان القاتل هو الملک أو أحد من أهل بیته أهدروا الدم فقالوا لا عقل و لا قود. قال الجاحظ: کانت الدیة و الصدقة مما عند الرجل إن تمرا فتر و إن شاء فشاء و کانوا یعیرون من دیته التمر قال:
ألا أبلغ بنی وهب رسولا بأنّ التمر حلو فی الشّتاء
فعیّرنی هذا بشیئین بأخذ الدیة و بأن دیتهم التمر و کانت دیة العربی المعمّ المخول من التمر مائة و سق و من الإبل مائة بعیر و دیة الهجین على النصف و دیة المولى على الربع.
و الملک و من هو من بیته ألف وسق. و الإسلام سوّى بین الکلّ لقول النبی صلّى اللّه علیه و سلّم المسلمون تتکافأ دماؤهم و یسعى بذمتهم أدناهم.
التعییر بترک الثأر و الحثّ على أخذه
قیل لأعرابی: أیسرک أنک من أهل الجنة و أنک لا تدرک ثارا قط؟ قال: بل یسرنی إن أدرک الثار و أنفى العار و أدخل مع فرعون النار.
قدم هدبة بن الخشرم العذریّ لیقتاد بابن عمه فأخذ ابن المثؤر به السیف فضو عفت له الدیة حتى بلغت مائة ألف، فأبت أم الغلام أن یقبل الدیة و قالت: أعطى اللّه عهدا لئن لم تقتله لأتزوجنه فیکون قد قتل أباک و ناک أمک.
آدرس : محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، ج2، ص190
مشخصات نشر : محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، راغب اصفهانى (م 502 ه ق)، نشر شرکت دار ارقم بن ابى ارقم، بیروت، چاپ 1420 ه ق .