سفارش تبلیغ
صبا ویژن

نکته نگار

سن معصومان علیهم السلام

سن معصومان علیهم السلام 
یکی از نکات مورد توجه در بررسی تاریخ زندگانی معصومان (ع) ترتیب سنی آنان بزرگواران از حیث میزان عمر است . مرحوم شوشتری در «رسالة فی تواریخ النبی و الآل» ترتیب سنی معصومان (ع) را این گونه بیان کرده اند ؛

  •  18 سالگی . دخت مکرم پیامبر اکرم (ص) حضرت فاطمه (س), جوان ترین معصوم اند که به هنگام مرگ , در سن  هجده سالگی بودند.
  •  24 سالگی . امام جواد (ع) دومین معصوم از حیث جوانی اند که در هنگام مرگ بیست و چهار ساله بودند .
  • 28 سالگی . امام حسن عسکری (ع) سومین معصوم از حیث جوانی اندکه به هنگام مرگ بیست و هشت ساله بودند.
  • 41 سالگی . امام هادی (ع) در هنگام مرگ در دوره میانسالی و به سن چهل و یک سالگی بودند.
  • 47 سالگی . امام حسن مجتبی (ع) در هنگام مرگ در دوره میانسالی و به سن چهل و هفت سالگی بودند.
  • 49 سالگی . امام رضا (ع) در هنگام مرگ در دوره میانسالی و به سن چهل و نه سالگی بودند.
  • 54 سالگی . امام کاظم (ع) در هنگام مرگ در دوره میانسالی و به سن پنجاه و چهار سالگی بودند.
  • 57 سالگی. امام حسین , امام سجاد و امام باقر (علیهم السلام ) همگی در هنگام مرگ در سن پنجاه و هفت سالگی بودند.
  • 63 سالگی .پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) هر دو به هنگام مرگ در سن شصت و سه سالگی بودند.
  • 65 سالگی . امام صادق (ع) در هنگام مرگ در سن شصت و پنج سالگی بودند .

بدین ترتیب جوانترین سن برای معصومان (ع) 18 سالگی است که به حضرت فاطمه زهرا (س) تعلق دارد و بالاترین سن 65 سالگی است که به امام صادق (ص) تعلق دارد .
همچنین سال 11هجری سال عروج نخستین معصوم (پیامبر ص ) و سال 260 هجری سال عروج سیزدهمین معصوم (امام عسکری ع ) است .
متن کتاب
تبیّن ممّا نقلنا من الاختلاف فی موالیدهم و وفیاتهم الاختلاف فی أسنانهم و أنّ الأقلّ سنّا منهم الصدّیقة علیها السّلام فروى الکلینی بإسناده عن حبیب السجستانی عن الباقر علیه السّلام: أنّها ولدت بعد مبعثه صلّى اللّه علیه و آله و سلّم بخمس و توفّیت و لها ثمانی عشرة سنة و خمس و سبعون یوما .
ثمّ الجواد علیه السّلام فروى عن ابن سنان قال: قبض محمّد بن علیّ علیه السّلام و هو ابن خمس و عشرین سنة و ثلاثة أشهر و اثنی عشر یوما .
ثمّ العسکری علیه السّلام فهو کان ابن ثمان و عشرین على تصریح الحمیری، و الکلینی، و الشیخین  و ابن تسع و عشرین بقول ابن الخشّاب، و المروج، و عیون المعجزات، و الحافظ عبد العزیز، و خبر الإکمال عن محمّد بن الحسن بن عباد .
ثمّ الهادی علیه السّلام فقال الکلینی: و له إحدى و أربعون سنة و ستّة أشهر .
ثمّ المجتبى علیه السّلام فروى الکلینی عن أبی بصیر عن الصادق علیه السّلام: أنّه قبض و هو ابن سبع و أربعین سنة .
ثمّ الرضا علیه السّلام فروى عن ابن سنان: أنّه علیه السّلام قبض و هو ابن تسع و أربعین سنة، لکن مختاره أنّه علیه السّلام کان ابن خمس و خمسین و أنّ أباه ابن أربع أو خمس‏و خمسین فیشترکان أو یتقدّم الکاظم علیه السّلام.
ثمّ الحسین و السجّاد و الباقر علیهم السّلام فروى الکلینی فی کلّ منهم عن أبی بصیر عن الصادق علیه السّلام: أنّه توفّی و هو ابن سبع و خمسین سنة .
ثمّ النبیّ و أمیر المؤمنین علیهما السّلام فقال فی کلّ منهما: توفّی و هو ابن ثلاث و ستّین سنة .
ثم الصادق علیه السّلام فروى عن أبی بصیر: أنّه قبض و هو ابن خمس و ستّین سنة .
و تبیّن أیضا أنّ الحسین و السجّاد و الباقر علیهم السّلام کانوا فی سنّ واحد، و أنّ الرضا و الکاظم علیهما السّلام کذلک على قول کالنبیّ و أمیر المؤمنین علیهما السّلام و أنّ المجتبى و الرضا علیهما السّلام متقاربا السنّ على قول.
آدرس : رسالة فی تواریخ النبی و الآل‏( ص 47 ) , علامه تسترى‏(م 1416 ق‏), جامعه مدرسین‏, قم‏,اول , 1423 ق‏.

 


تشکیل کار گروه تالیف در سده چهارم

تشکیل کار گروه تالیف در سده چهارم
امروزه در حوزه های مختلف دانش , شاهد تشکیل موسسات , گروه ها و واحدهای پژوهشی گوناگون هستیم که هرکدام در یک عرصه علمی مشغول پژوهشند و در این راستا از توان مجموعه ای از پژوهشگران بهره می برند . برخی بر این باورند که در دنیای معاصر علوم گسترش یافته اند و نباید انتظار داشت چون گذشته توان فردی افراد از عهده پژوهش های امروزی برآید . با این حال باید توجه داشت که بهره گیری از توان گروه , ضریب موفقیت تحقیق را بالاتر می برد و می توان گفت روی آوردن بدین شیوه نتیجه تجربه و پیشرفت مدنی جوامع بشری است و هر جامعه ای که از نشاط , رشد و پویایی علمی برخوردار باشد به طور طبیعی به شیوه های کامل تر پژوهش رهنمون می شود . افزون بر جوامع معاصر که نمونه های فراوانی از ابداع شیوه های پژوهشی دارند در جوامع پیشین نیز نمونه های یافت می شوند . در سده های چهار و پنج هجری که دنیای اسلام عصر طلایی علمی خود را طی می کرد میزان کمک های مالی به دانشمندان , آمار تالیفات و تحقیقات و همچنین کیفیت آنها به مراتب از سده های ششم به بعد , بهتر بود . برای نمونه می توان به تشکیل یک کارگروه علمی برای تالیف تفسیری جامع برای قرآن اشاره کرد .
تشکیل این کار گروه در دوره حکومت آخرین بازمانده سلسله صفاریان است که محدوه شهر سجستان را در اختیار داشت . از این حاکم صفاری با عنوان پادشاه محدث و فقیه یاد شده که نسبت به اهل علم عنایت و توجه فراوانی داشته است .
ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء در شرح حال او می نویسد :
پادشاه سجستان : پادشاه محدث حاکم سجستان , خلف بن أحمد بن محمد بن اللیث سجستانی فقیه از تبار پادشاهان که به اهل علم عنایت و توجه فراوانی داشت . او متولد سال 329 بود.... حکومت او ادامه داشت تا این که در سال 393 سلطان محمود غزنوی سجستان را محاصره کرد و بر او سخت گرفت و او پس گرفتن امان شهر را تسلیم کرد . سلطان محمد او را با احترام روانه گرگان کرد اما پس از آن که خبر رسید مکاتباتی با سلطان ماوراء النهر دارد وی را زندانی کرد و او در سال 399 در زندان درگذشت .
وی در دوران حکومتش فرد بخشنده , نیکوکار و با فضیلتی بود . او عده ای از پیشگامان علوم در روزگار خود را گرد آورد تا تفسیری بزرگ که دربردارنده اقوال مفسران , قاریان , نحویان و محدثان است را تالیف کنند . ابو نضر در کتاب «الیمینی » می نویسد : شنیده ام وی {پادشاه سجستان} در هفته بیست هزار دینار برای تالیف این تفسیر جامع هزینه می کرده است . کار نسخه برداری از نوشته های این گروه در نیشابور صورت گرفت و تمام عمر نسخه بردار صرف آن شد .
متن خبر
سیر أعلام النبلاء : ملک سجستان  الملک المحدث ، صاحب سجستان ، خلف بن أحمد بن محمد بن اللیث ، السجستانی الفقیه ، من جلة الملوک ، له إفضال کثیر على أهل العلم . مولده فی سنة ست وعشرین وثلاث مئة . وسمع من : محمد بن علی المالینی صاحب عثمان بن سعید الدارمی ، ومن عبد الله بن محمد الفاکهی المکی ، وأبی علی بن الصواف ، وعلی بن بندار الصوفی . روى عنه : أبو عبد الله الحاکم ، وأبو یعلى بن الصابونی ، وطائفة . وانتخب علیه الدارقطنی . وامتدت دولته ، ثم حاصره السلطان محمود بن سبکتکین ، فی سنة ثلاث وتسعین ، وآذاه ، وضیق علیه ، فنزل بالأمان إلیه ، فبعثه مکرما فی هیئة جیدة إلى الجوزجان ، ثم بعد أربع سنین وصف للسلطان أنه یکاتب سلطان ما وراء النهر أیلک خان ، فضیق علیه .
وکان فی أیامه ملکا جوادا مغشی الجناب ، مفضلا محسنا ممدحا ، جمع عدة من الأئمة على تألیف تفسیر عظیم حاو لأقوال المفسرین والقراء والنحاة والمحدثین . فقال أبو النضر فی کتاب " الیمینی " : بلغنی أنه أنفق علیهم فی أسبوع عشرین ألف دینار . قال : والنسخة به بنیسابور تستغرق عمر الناسخ ... توفی فی السجن فی رجب ، سنة تسع وتسعین وثلاث مئة ، وورثه ابنه أبو حفص . قال الحاکم : قرأت علیه ببخارى انتخاب الدارقطنی له ، ومات شهیدا فی الحبس ببلاد الهند . (آدرس : سیر أعلام النبلاء الذهبی , ج 17  ص 116 شماره 76 .)

ملک شاه سیستانی از نویسندگان سده دهم نیز در این باره می نویسد :
امیر «خلف» از اکابر ملوک جهان بود، و بکرم و سخاوت و شجاعت و بذل مال و علم و ادب و فصاحت و بلاغت موصوف، و شعراى زمان از عرب و عجم به مدح طرازى او مشعوف بوده، فضلاى جهان دیباچه تصانیف خود بنام نامى او تزئین میدادند، و از فواید احسان و انعام او بهره‏ور بودند.
و اکابر علما را جمع نموده تا در تفسیر قرآن تصنیف مستوفى نمودند مشتمل بر اقاویل مفسران و تاویل متقدمان. امثال و ابیات موشح در آن نسخه معتبر گنجانیده و داد بلاغت داده. بیست هزار دینار رعایت مصنفان و مؤلفان آن تفسیر نموده و نسخه این تفسیر در مدرسه صابونى نیشابور مخزون بود، در قضیه غزوان‏ نسخه را از مدرسه بردند و در اصفهان در میان کتب آل خجند، صاحب تصنیف ترجمه یمینى آن کتاب را دیده و یحتمل که هنوز در عراق آن تفسیر باشد و در خراسان بواسطه آنکه در هرقرن نزول اتراک ماوراء النهر واقع میشود، رطب و یابس و قلیل و کثیر خراسان را درهم مى‏نوردند، اکثر نسخهاى معتبر مفقود الاثر است. و گویند آن تفسیر صد مجلد است به قطعى که برطبق کاغذ سمرقندى دو ورق میشود. و حصول آن تفسیر در عهدى میسر نیست، نوشتن آن نسخه به سالهاى دراز و عمر خضر ممکن است. خوشا وقت دولتمندى که از شوق احسان او فضلاى زمان چنین نسخه تألیف و تصنیف نمایند.
آدرس : احیاء الملوک( تاریخ سیستان تا عصر صفوى)  ص 67 , ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمد بن شاه محمود سیستانى‏(م قرن 10 ق‏) ,محقق / مصحح: منوچهر ستوده‏.


شرایط اجتماعی دوران حکومت امیر مومنان ع

شرایط اجتماعی دوران حکومت امیر مومنان (ع) 
چکیده
در این نوشتار برخی از شرایط اجتماعی دوران حکومت امیر مومنان (ع) تبیین شده تا خواننده با شناخت اجتماع آن روز  به درک بهتری از چرایی تصمیمات اتخاذ شده از سوی آن بزرگوار , برسد .
کلید واژه ها : سیره سیاسی امیر مومنان (ع), شرایط اجتماعی صدر اسلام ,مدیریت جامعه اسلامی .

تصمیمات و سیاست های مدیران سیاسی در هر دوره ای , متاثر از شرایطی است که او را احاطه کرده اند که برخی ازآنها عبارتند از ؛
-  شرایط اجتماعی سیاسی و فرهنگی جامعه ای که برای آن تصمیم می گیرند .
- باورها و ارزش هایی که مدیر بدان پایبند است .
- اهداف و آمال مدیر
- میزان اختیار و اقتدار مدیر که به شخصیت حقوقی  و پایگاه اجتماعی اش وابسته است .
- شخصیت و روحیات مدیر
از این رو برای فهم درست تصمیم گیری های مدیران سیاسی در گذشته های دور , به شناخت شرایط یاد شده نیازمندیم . سیاستهای امیر مومنان (ع) در دوران کوتاه مدت خلافتشان نیز از این قاعده مستثنی نیست و بدین جهت پیوسته مورد توجه و داوری اندیشمندان قرار گرفته و تحلیل هایی نیز ارائه شده است با این حال سیره سیاسی آن بزرگوار هنوز از بسیاری جهات مغفول واقع شده و نیازمند توجه و بررسی است .
در تبیین شرایط حاکم بر اجتماع دوران حکومت آن حضرت , نکات ذیل قابل توجه است ؛
یکم. حرکت همه انبیاء در مسیر جهل زدایی و مبارزه با ارزش های جاهلی است از این رو ماهیتی اصلاحی و فرهنگی دارد و تلاش آنها با تغییر ذهنیتها , ذائقه ها , رفتارها و شکل گرفتن ارزش های جدید در ذهن و جان احاد جامعه ثمر می دهد . بنابر این هر پیامبری به تناسب تغییراتی که در جامعه ایجاد می کند و ارزش هایی که نهادینه می کند موفقیت به دست می آورد و بدیهی است در برخی حوزه ها از موفقیت کمتری برخوردار است و در برخی موارد نیز مقاومتها بیشتر است و تلاش ها نتیجه نمی دهد . طبیعی است ادامه تلاش ها بر عهده جانشینان است که در خصوص پیامبر اکرم (ص) اوصیاء ایشان یعنی امیر مومنان و دیگر ائمه اطهار (ع) می توانستند با استفاده از ظرفیت فراوان قرآن کریم و میراث رسیده از رسول اکرم و تاییدات الهی به این کار اهتمام ورزند . با انحراف از ماجرای غدیر و حاکمیت یافتن جریان سقیفه این فرصت عظیم از جامعه اسلامی گرفته شد و راهبری امت پیامبر (ص) در دست کسانی قرار گرفت که توان علمی و معنوی برای تربیت جامعه بر اساس آموزه های اسلام را نداشتند و یک ربع قرن حاکمیت آنان ناهنجاری های کلانی در جامعه ایجاد کرد که برخی از آنها در بندهای بعد بیان شده است ( البته ائمه (ع) بیرون از جریان حاکمیت نیز دست از تلاش بر نداشتند که بحث دیگری است و آثاری در این باره به نگارش در آمده است مانند نقش ائمه در احیای دین نوشته علامه عسکری ) .نتیجه قهری این ناهنجاری ها , پیدایش جامعه ای فاصله گرفته از هویت اسلامی و گرفتار به آفات گوناگون بود که پیش روی امیر مومنان (ع) قرار داشت.
دوم. تلاش های پیامبر اکرم (ص) برای تشکیل جامعه توحیدی در برخی عرصه های نظری مثل زدودن اندیشه بت پرستی و جایگزینی آن با یگانه پرستی نتیجه بیشتری داشت این در حالی بود که درحوزه رفتارها و سنتهای اجتماعی مربوط بدان مقاومتها بیشتر بود مانند موقعیت روسای قبایل که با ارزش گذاری اسلام برای  افراد بر اساس تقوی در تعارض بود . پیامبر(ص)  برای مبارزه با این سنت و ارزش جاهلی , افراد لایق جوان و گاه حتی گمنام را به فرماندهی جنگ انتخاب می کرد تا سنت موقعیت دادن به سران قبایل و بها دادن به آنان از بین برود اما حوادث سقیفه و نادیده گرفتن خواسته های پیامبر (ص) در خصوص رهبری امیر مومنان (ع) نشان از آن دارد که جامعه عصر پیامبر (ص) از این لحاظ هویت اسلامی پیدا نکرده بود و در این گونه موارد هنوز از ارزش های جاهلی پیروی می کرد .
بنابر این جامعه همچنان از ساختار قبیله ای پیروی می کرد و روسای قبایل و شخصیتهای سر شناس  برای توده مردم تصمیم می گرفتند و چنانچه آنان با جریان حق همراه نمی شدند شخصیتهای الهی موفقیت چندانی بدست نمی آوردند .
سوم.  پس از انحراف مسیر امامت تعیین شده از سوی پیامبر و سپردن مقام جانشینی رسول اکرم (ص)  به جریان حوادث سقیفه ، امیر مومنان (ع) به جمع آوری آیات قرآن در یک مجموعه پرداخت . در این مجموعه  شرح حوادث منجر به نزول هر آیه ,  انعکاس یافته بود همچنین اسامی افرادی که آیه به آنان نظر داشت بیان شده بود . شاید بتوان گفت این مجموعه حاوی آیات قرآن به همراه تاریخچه صدر اسلام و جریان شناسی دوران پیامبر بود و اگر امکان نشر می یافت نسل های بعد و مسلمانانی که بعدا در اثر گسترش فتوحات به جامعه اسلامی پیوستند می توانستند با نحوه برخورد قرآن و پیامبر (ص) با جریانها و اشخاص آشنا شوند و میزان ایمان و نقش شخصیتهای برجسته در تحکیم اسلام برای همگان روشن می شد . 
چهارم. تکیه بر شعار «حسبنا کتاب الله» و ممنوعیت کتابت حدیث در دوران خلیفه دوم و  به تبع آن محدود شدن نقل احادیث پیامبر باعث شد سیره و سخنان پیامبر(ع) که تبیین کننده مقصود قرآن و روشنگر جریانات دوره پیامبر بود از چرخه اطلاعات در گردش جامعه حذف شود بدین طریق نقش محوری امیر مومنان در تحکیم اسلام و شخصیت فروزنده آن بزرگوار بر نسلهای بعد و تازه مسلمانان ، مخفی ماند همچنان که با تداوم سازوکار خلافت و سانسور احادیث بیان کننده فضیلت ایشان و معیارهای تشخیص حق , گرد فراموشی بر ساحت امامت نشست و آهسته آهسته انحراف پدیده آمده در مسیر رهبری تثبیت شد و نسل بعد آگاهی چندانی در باره امامت و شخصیت امیر مومنان (ع) نداشتند . آنان با اسلامی آشنا شدند که فاقد سازوکار تعیین رهبر بود و گمان می رفت تعیین جانشین پیامبر (ص) بر عهده مردم است .
این تلقی از اسلام در حوزه سیاست نتیجه تدابیر و عملکرد خلفا و سکوت صحابه در قبال آن بود و افزون بر پدید آوردن مشکل یاد شده , باعث شد علاقه مندان به دین به گونه ای بار آیند که فقط به ظواهر قرآن بسنده کنند و تمام هم و غم آنها , قرائت قرآن و فهم خودشان از ظاهر آن باشد بدون آن که از جریانات اجتماعی سیاسی و فرهنگی دوران پیامبر (ع)که بستر نزول قرآن بودند آگاهی یابند . نتیجه این گونه تربیت , پرورش انسانهای بی بصیرت , متحجر و خود محور است که خطرات عظیمی برای اجتماع به بار می آورد .
 این آفت بیش از همه دامن مردم کوفه را گرفت . کوفه لشکر گاه سپاه مدینه برای ادامه فتوحات بود از این رو بسیاری از اهالی مدینه که از سیاست خلیفه دوم - در تاکید بر ظواهر قرآن و منع کتابت حدیث و محدویت نقل آن - متاثر بودند در کوفه ساکن شده بودند و با این رویکرد , نسل جدید و تازه مسلمانان این شهر را تربیت می کردند . با این حال خلیفه دوم برای تحکیم بیشتر این اندیشه و دوری مردم از جریانات و تاریخ دوره پیامبر (ص) پیگیر آن بود . بر پایه برخی گزارش ها وی به هنگام عزیمت گروهی از صحابه به کوفه تاکید می کند که از نقل حدیث پرهیز کنند و تا می توانند مردم را حول محور  قرآن متمرکز کنند . دارمی (م 255) در کتاب سننش در ادامه نقل این ماجرا می نویسد به اعتقاد من , منظور خلیفه در پرهیز دادن  صحابه از نقل حدیث , هر حدیثی نبوده بلکه وی مخالف بیان حوادث و جریانات دوره پیامبر (ص) بوده و گرنه با نقل احادیث مربوط به احکام و سنن و فرائض مخالفتی نداشته است . (1)
بدین ترتیب در کوفه دین دارانی تربیت شدند که پیوسته قرآن تلاوت می کردند بدون آن که از تفسیر و شان نزول و اشارات قرآن درک درستی داشته باشند . این  روند بود که جریان خوارج را  پدید آورد و جریان باطل معاویه توانست با بردن چند مکتوب قرآنی بر بالای نیزه ها , در لشکر کوفه اختلاف ایجاد کند و خود را  از شکست حتمی نجات دهد .
پنجم . در دوران خلیفه دوم بر اساس تدبیر خلیفه , تقسیم بیت المال عمومی  بر اساس سابقه افراد در اسلام صورت می گرفت و این باعث می شد آنان که سابقه بیشتر در ایمان و جهاد و فداکاری داشتند از بیت المال سهم بیشتری بگیرند . این امر هسته اولیه جامعه اسلامی را که در تصمیم گیری های کلان جامعه تاثیر گذار بودند از ادامه مسیر جهاد و تقوی باز داشت و آنان دل خوش و مغرور از گذشته ، از حال فعلی خود غافل و به ثروت اندوزی و بهره مندی از مواهب مادی سر گرم شدند و حساسیت خود را نسبت به انحراف فرهنگی جامعه از دست دادند . بدیهی است در چنین شرایطی که پیوسته بر قلمرو کشور اسلامی افزوده می شد و غنایم فراوان به سوی مدینه سرازیر بود آنان از نیاز های جدید فرهنگی جامعه تازه تاسیس اسلامی با بافت جمعیتی کاملا جدید غافل شوند .
 نکته قابل توجه در سیره صحابه, پذیرش این نوع توزیع ثروت بیت المال و انحراف ندیدن آن از سوی اکثریتشان است این در حالی است که کسانی چون امیرمومنان (ع) اهمیت تقسیم مساوی بیت المال و مذموم بودن تقسیم بر اساس سابقه را به خلیفه گوشزد کردند . خلیفه نیز در ساعات پایانی عمر از این کار خود پشیمان بود و اعلام داشت اگر زنده بماند از سال بعد به تقسیم مساوی که در عصر پیامبر(ص) رایح بود روی خواهد آورد . شگفت آن که با روی کار آمدن عثمان و بخشش بیت المال به خویشان نزدیکش و قطع جریان مالی بیت المال از زندگی صحابه باسابقه , برخی از همین صحابه فریاد وا اسلاما سر دادند و برای صحابه ی مجاهد در مرزها نامه نوشتند که اکنون محل جهاد در مدینه است  بازگردید و به داد اسلام برسید .
بر این اساس شخصیت های تاثیر گذار در سرنوشت جامعه اسلامی , روز به روز سنگین تر و دلبسته تر به امور مادی شدند و توان عمل بر اساس آموزه های دینی و مخالفت با خواسته های نفسانی را از دست دادند و با آزادگی و وارستگی فاصله گرفتند . این گونه بود که وقتی امیر مومنان (ع) رویه تقسیم مساوی بیت المال را در پیش گرفت با مخالفت این دسته روبرو شد . عمق فاجعه وقتی بهتر درک می شود که  بدانیم بر اساس نظام خلافت , انتخاب خلیفه و پشتیبانی از او بر عهده همین گروه بود . توجه داشته باشیم امام علی (ع) نیز با سازوکار خلافت  , به حکومت رسیده بود و مخالفت های آنان , پایه های حکومت ایشان را سست می کرد .
ششم. به خلافت رسیدن امیرمومنان (ع) با سازوکار خلافت صورت گرفت نه امامت . هر چند ایشان از نظر دینی جانشین اولیه و حقیقی پیامبر (ص) بودند اما در سال 35 هجری , قدرت سیاسی در قالب خلافت و با همان سازوکار به ایشان واگذار شد و حدود اختیارات و حوزه عملکرد ایشان در گستره این ساختار تعیین می شد . از این رو جامعه آن روز از ایشان عملکردی در قالب این ساختار انتظار داشت و مطالبات آن نیز بر اساس الگوی خلافت بود نه امامت . چنین بود که خوارج در جنگ صفین فهم خود را بر ایشان تحمیل کردند و گرنه در ساز وکار امامت , لشکریان خود را مطیع امام می دانند و او را معصوم و بدور از خطا می دانند و هرگز بر او پیشی نمی گیرند . بنابر این انگاره ها و نوع نگاه مردم به خلافت باعث می شد ایشان ملاحظاتی داشته باشد که در سازوکار امامت هرگز رعایت آنها لازم نبود . 
هفتم . تبعیض ، حیف و میل بیت المال ، حاکم شدن افراد فاسق بنی امیه در اقصی نقاط کشور پهناور اسلامی ، اشتغال صحابه به مال اندوزی در دوره خلافت خلیفه دوم و به خصوص سوم ، نارضایتی های گسترده اجتماعی در نقاط جدید دنیای اسلام مانند عراق ، مصر و... به وجود آورد چرا که  نسل جدید با شرایطی روبرو بود که با آنچه از اسلام و مسلمانی شندیده بود متفاوت بود . صحابه و وابستگان آنها عمدتا مشغول به خود و منافع خویش بودند و از شرایط اجتماعی جدید که متاثر از بافت جمعیتی جدید دنیایی اسلام بود آگاهی نداشتند.
بافت جمعیتی جدید عمدتا ترکیبی بود از فرزندان صحابه , دیگر مردمان شبه جزیره و مردمان مناطق آزاد شده از سلطه دو امپراطوری ایران و روم که بخش عظیمی از آنان نیز به اسلام گرویده بودند. در کشور پهناور اسلامی جدید , غلبه جمعیتی با این گروه ها بود در حالی که تعیین سرنوشت این جمعیت کثیر تازه مسلمانان با صحابه بود و اینان با شعار اسلام و جاذبه آموزه های قرآن , دلهای این اکثریت را به اسلام جلب کرده بودند و در سایه اسلام بر این برتری و آقایی دست یافته بودند. با روی کار آمدن عثمان و قرار گرفتن قدرت و ثروت جامعه اسلامی در دستان بنی امیه - که در اندیشه و عمل چندان اعتقادی به ارزش های اسلامی چون مساوات , برتری تقوی و ... نداشتند –  نشانی از پایبندی بدین آموزه ها دیده نمی شد . در چنین شرایطی اعتراضات علیه حکومت عثمان به صورت یک نهضت و جنبش اجتماعی شکل گرفت و گروههایی از کوفه و مصر روانه مدینه شدند تا با فشار بر عثمان او را وادار به تغییر رویکرد کنند و او را به مسیر اسلام و پیامبر (ص) بازگردانند .
در این شرایط , حرکات انقلابی و نهضت عدالت طلبی با تکیه بر آموزه های خود اسلام پدید آمد و دلهای بسیاری از جوانان و فرهیختگان آگاه جامعه اسلامی بدان متمایل شد و در این میان آنان بیش از همه به امیر مومنان (ع) دل بسته بودند تا جامعه را به دوران عدالت محور پیامبر (ص) بازگرداند . در این باره یادداشتی با عنوان «تاملی در سیاست امیر مومنان (ع) در برخورد با موضوع قتل عثمان»در همین وبگاه آمده است که می توانید مراجعه کنید. http://noktenegar.parsiblog.com/Posts/138/
هشتم. عربستان پیش از اسلام , فاقد حکومت و قدرت مرکزی بود و عربها به صورت قبایل پراکنده و بدوی  زندگی می کردند و از پیچیدگی جوامع مدنی به خصوص حکومت و کشمکش های سیاسی بدور بودند . این امر باعث می شد توده مردم افرادی ساده , بسیط الذهن , نا آشنا به پیچدگی های سیاسی و کم طاقت نسبت بدان , بار آیند. وجود همین روحیه در لشکریان امیر مومنان بود (ع) که باعث شد وقتی آنان کشمکش های طولانی جنگ صفین , فریبکاری معاویه در بالا بردن قرآن بر سر نیزه و نیرنگ عمرو عاص در جریان حکمیت را ببینند , اشکال را در حکومت و قدرت سیاسی متمرکز بدانند و از اصل حکومت اعلام بیزاری کنند و فریاد برآرند که « لا حکم الا لله؛ حکومت فقط شایسته خداست» . امیر مومنان نیز با توجه بدین حقیقت فرمودند : «لابد للناس من امیر بر او فاجر؛ مردم به حاکمیت نیاز دارند چه خوب باشد و چه فاسد ( نهج البلاغة , خطبة 40) »
و باز همین سادگی فرصت گران بهایی را در اختیار جریان باطل اموی قرار داد و آنان توانستند با تحریک احساسات و فریبکاری های گوناگون به قدرت دست یابند .
..................................
پاورقی :
1. سنن الدارمی , عبد الله بن بهرام الدارمی  ج 1  ص 85 :
( أخبرنا ) یزید ابن هارون انا أشعث بن سوار عن الشعبی عن قرظة بن کعب قال بعث عمر بن الخطاب رهطا من الأنصار إلى الکوفة فبعثنی معهم فجعل یمشی معنا حتى أتى صرار وصرار ماء فی طریق المدینة فجعل ینفض الغبار عن رجلیه ثم قال إنکم تأتون الکوفة فتأتون قوما لهم أزیز بالقرآن فیأتونکم فیقولون قدم أصحاب محمد قدم أصحاب محمد فیأتونکم فیسألونکم عن الحدیث فأعلموا ان أسبغ الوضوء ثلاث وثنتان تجزیان ثم قال إنکم تأتون الکوفة فتأتون قوما لهم أزیز بالقرآن فیقولون قدم أصحاب محمد قدم أصحاب محمد فیأتونکم فیسألونکم عن الحدیث فأقلوا الروایة عن رسول الله صلى الله علیه وسلم وانا شریککم فیه قال قرظة وإن کنت لأجلس فی القوم فیذکرون الحدیث عن رسول الله صلى الله علیه وسلم وانی لمن احفظهم له فإذا ذکرت وصیة عمر سکت .
قال أبو محمد معناه عندی الحدیث عن أیام رسول الله صلى الله علیه وسلم لیس السنن والفرائض .
منظور از ابو محمد در این جا خود مولف یعنی دارمی است . در کتاب الثقات  ابن حبان (م 354) کنیه او  ابو محمد و استادش  یزید بن هارون دانسته شده است. بنابر این برداشت دارمی در سده سوم نیز این بوده که آنچه خلیفه دوم مردم را از آن نهی می کرده است گزارش اخبار و حوادث دوره پیامبر بوده است که به روشن شدن جریانات سیاسی آن دوره و سیره آن بزرگوار در خصوص افراد و شخصیتها و گروهها می انجامید چیزی که اهالی سقیفه را نگران می ساخت زیرا آنان بر خلاف توصیه های رسول اکرم برای جانشینی امیر مومنان ماجرای روشن و مشهود غدیر را نیز دور زده بودند از این رو دوست نداشتند سخنان و سیره پیامبر در این خصوص انعکاس یابد اما بیان صرف احکام و مسائل فقهی و شرعی مشکلی را ایجاد نمی کرد و دلیلی برای ممنوعیت نداشت .

 


دست به دست شدن فدک

دست به دست شدن فدک
یکی از منابعی که ماجراهای مربوط به فدک را گزارش کرده است, الاوائل تالیف ابو هلال عسکری(م 395) است . وی در گردآوری اخبار « نخستین ها» در امور مختلف , به جریان بازگرداندن فدک  از سوی عمر بن عبد العزیز به عنوان نخستین کسی که بدین کار اقدام کرده , پرداخته و بدین بهانه فراز و نشیب فدک و دست بدست شدن آن را بازگو کرده است . وی می نویسد :
نخستین کسی که فدک را به فرزندان حضرت فاطمه (س) بازگرداند عمر بن عبد العزیز بود
{پس از رحلت پیامبر (ص) فدک از سوی ماموران حکومتی خلیفه تصرف شد .حضرت  فاطمه (س) نزد خلیفه رفت و گفت این مزرعه به من تعلق دارد و پیامبر (ص) در زمان حیاتشان آن را به من هدیه داده بودند } امیر مومنان علی (ع) و ام ایمن نزد ابو بکر گواهی دادند که آری فدک هدیه پیامبر(ص) به حضرت فاطمه (س) است . از سوی دیگر عمر و عبد الرحمن بن عوف گواهی دادند که ما دیدیم پیامبر (ص) محصولات آن را بین مردم تقسیم می کرد {یعنی در اختیار پیامبر (ص)بوده و ایشان آن را نبخشیده است } ابو بکر با شنیدن شکایت و گواهی طرفین گفت : هم شما راست می گویید و هم گواهان مخالف شما .این مزرعه از اموال پدر شما بوده که پس از تامین مایحتاج خانواده از آن , مابقی درآمد آن را بین مردم نیازمند تقسیم می کرده است . حال شما چه تصمیمی در باره آن دارید . ایشان فرمودند : من همانند پدرم رفتار خواهم کرد . ابوبکر در پاسخ گفت : {پس بگذار این مزرعه در اختیار من باشد }من نیز همانند پدرشما رفتار خواهم کرد . مایحتاج خانواده شما که خانواده پیامبر (ص) هستید را از در آمد آن پرداخت می کنم و مازاد را بین نیازمندان تقسیم خواهم کرد . باقی خلفا نیز بر همین شیوه رفتار کردند تا این که معاویه به قدرت رسید . در این دوران فدک بین بنی امیه دست به دست می شد . در زمان مروان , وی آن را به پسرش عبدالعزیز داد او هم آن را تماما به پسرش عمر{بن عبد العزیز} واگذار کرد .
وقتی عمر بن عبدالعزیز در سال99 هجری به قدرت رسید تصمیم گرفت ستمگری های پیشین را جبران کند و در نخستین اقدام, متوجه فدک شد و آن را به فرزندان علی بازگرداند .
اما با به قدرت رسیدن یزید بن عبد الملک در سال 101 هجری او دوباره آن را از فرزندان علی پس گرفت تا این که بنی امیه ساقط شدند و ابو العباس نخستین خلیفه عباسی به قدرت رسید{سال 132 هجری} وی فدک را به عبدالله نواده امام حسن مجتبی (ع) واگذار کرد اما منصور دومین خلیفه عباسی آن را از ایشان پس گرفت {زمان به خلافت رسیدن سال 136 هجری }ولی مجددا مهدی سومین خلیفه عباسی(زمان خلافت رسیدن سال 158} آن را به فرزندان حضرت فاطمه تحویل داد اما عباسیان باز در دوران موسی الهادی {سال خلافت 169 }و هارون {سال خلافت 170} فدک را تصرف کردند اما مامون {سال خلافت 198} آن را بازگرداند ....تا این که دوباره متوکل{سال خلافت 232}  آن را باز پس گرفت  . 
توضیح
بر اساس نقل ابوهلال فدک تا سال 232 فراز و نشیب های ذیل را پشت سر گذاشته است :
- سال 11 هجری تصرف فدک توسط خلفا به عنوان اموال تحت اختیار حکومت
- سال 40 هجری تصرف توسط حکومت بنی امیه و دست به دست شدن در بین آنان
- سال 65 هجری تصرف آن توسط آل مروان
- سال 99 هجری باز گرداندن آن به فرزندان حضرت فاطمه (س)توسط خلیفه اموی عمر بن عبد العزیز
- سال 101 باز پس گیری و تصرف دوباره آن توسط یزید بن عبد الملک  خلیفه اموی
- سال 132 بازگردان آن به فرزندان حضرت فاطمه(س) از سوی نخستین خلیفه عباسی ابو العباس
- سال 136 تصرف آن توسط منصور دوانقی دومین خلیفه عباسی
- سال 158 بازگرداندن مجدد به خاندان فاطمی توسط سومین خلیفه عباسی مهدی
- سال 169 تصرف  دوباره توسط خلیفه عباسی الهادی
- سال 198 بازگرداندن مجدد به خاندان فاطمی توسط خلیفه عباسی مامون
- سال 232 تصرف مجدد آن توسط متوکل خلیفه عباسی معاند با اهل بیت
گزارش ابو هلال تا این دوران بیشتر نیست اما جالب است بدانیم که در سال 247 منتصر پسر متوکل با کشتن پدرش به خلافت رسید و دستور داد فدک را مجددا به اهل بیت بازگردانند .
متن کتاب الاوائل
أول من رد فدکا عمر بن عبد العزیز
أخبرنا أبو احمد عن الجوهرى عن محمد بن زکریا عن ابن عائشة، و عن أبیه عن عمه قال: شهد على و أم أیمن عند أبى بکر- رضى اللّه عنه- أن النبى- صلّى اللّه علیه و سلم- وهب فدکا لفاطمة، و شهد عمر و عبد الرحمن بن عوف أن رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و سلم- کان یقسمها، فقال أبو بکر: صدقوا و صدقت، کان مالا لابیک، و کان یأخذ منها قوته و یقسم الباقى، فما تصنعین بها؟ قالت : صنیع أبى قال: فلک على ان اصنع فیها صنیع أبیک- علیه الصلاة و السلام- فکان یدفع الیهم ما یکفیهم، و یقسم الباقى، و کذلک فعل عمر و عثمان و على، فلما ولى معاویة- و ذلک بعد الحسن- تداولوها حتى ولى مروان، فوهبها لعبد العزیز بن مروان، فتخلصها عمر ابنه فى حیاة أبیه، فلما ولى کانت أول مظلمة ردها على بنى على- علیه السلام- ثم قبضها یزید بن عبد الملک، فلما ولى أبو العباس ردها الى عبد اللّه بن الحسن، ثم قبضها أبو جعفر، ثم ردها المهدى على ولد فاطمة، ثم قبضها موسى و هارون، ثم ردها علیهم المأمون.
أخبرنا أبو احمد عن الجوهرى عن محمد بن زکریا عن مهدى بن سابق قال: جلس المأمون للمظالم، و أول رقعة وقعت فى یده نظر فیها و بکى، ثم قال: أین وکیل فاطمة بنت رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و سلم-؟ فقام شیخ و علیه دراعة و عمامة و خف ثغرى، فتقدم فجعل یناظره فى فدک، و المأمون یحتج علیه و هو یحتج على المأمون، ثم أمر أن یسجل بها لهم فسجل و أمضاه المأمون، فأنشأ دعبل یقول:
         أصبح وجه الزّمان قد ضحکا             بردّ مأمون هاشم فدکا
فلم تزل فى أیدیهم حتى کان أیام المتوکل، فأقطعها عبد اللّه بن عمر الباریار، و کان فیها احدى عشرة نخلة مما غرسه رسول اللّه- صلّى اللّه علیه و سلم- بیده، و کان آل أبى طالب یأخذون ذلک الثمر، فاذا قدم الحجاج أهدوا الیهم منه، فیصل الیهم به مال جلیل، فبلغ المتوکل ذلک، فأمر عبد اللّه بن عمر بصرمه و یعصره، فوجه رجلا یقال له بشر بن أمیة الثقفى، فصرمه و عصره، و ذکروا أنه جعله نبیذا، فما وصل الى البصرة حتى ملح، و قتل المتوکل.
آدرس : الأوائل، ابو هلال العسکری ص 258 نسخه نرم افزار مکتبة الشاملة { یا ج 1 ص 79 نسخه چاپی دار البشیر
مکان چاپ: طنطا ,سال چاپ: 1408 ه ق‏}
مختصری در معرفی کتاب الاوائل
« اوائل» به معرفى کسانى مى‏پردازد که نخستین بار سخنى یا شعرى گفته‏اند و یا کارى کرده‏اند و یا امرى بر ایشان گذشته است. کتاب از عصر جاهلى آغاز شده، به پیامبر اکرم( ص)، صحابه، خلفاى اسلام، قاضیان، دانشمندان و ادبا مى‏رسد و عاقبت به نخستین اخبارى که از عجم و عرب رسیده ختم مى‏شود. مؤلف در مقدمه کتاب مى‏نویسد: چون دیدم که مردم از اولین کارهایى که انجام یافته و اولین اسامى که نهاده شده پرسش مى‏کنند و نسبت به دانستن این امور اشتیاق نشان مى‏دهند و در این بیان کتابى به این امور با در- نظر گرفتن تمام جوانبش پرداخته باشد موجود نیست، دست به تألیف این کتاب زدم. و آنرا مشتمل بر این نوع از اخبار و حاوى این نوع از آثار قرار دادم تا خوانندگان در مذاکره از آن کمک جسته و در همنشینى بدان قوت گیرند. این کتاب در ده باب تنظیم شده است.


حد و مرز منت پذیری

حد و مرز منت پذیری
داستان بردگی بنی اسرائیل در مصر , دستور قتل نوزادان پسر آنها از سوی فرعون ,گرفته شدن حضرت موسی (ع) از نیل توسط عاملان فرعون و سرانجام پذیرش او به عنوان فرزندخوانده ی فرعون و رشد و بالندگی اش در دربار او , از داستانهای مشهور مذهبی است . قرآن کریم نیز بارها به قطعات مختلف داستان زندگی حضرت موسی (ع) پرداخته است و از آن جمله در سوره شعرا به ماجرای برانگیخته شدن ایشان به پیامبری و رسالتش برای رفتن نزد فرعون و در خواست آزادی بنی اسرائیل و اجازه خروج آنان از مصر اشاره کرده است و گفتگوی ایشان با فرعون را گزارش کرده است . یکی از موضوعات بحث شده در این گفتگو , فرزندخواندگی موسی از سوی فرعون است و این که ایشان با طرح رسالت خود و دعوت از فرعون برای خروج بنی اسرائیل , نسبت به زحمات و لطف فرعون در بزرگ کردن ایشان , ناسپاسی کرده است .
در این یاد داشت سیره ی حضرت موسی (ع) در رویارویی با منت گذاری فرعون نسبت به بزرگ کردن او , مورد توجه قرار گرفت است . ابتدا متن و ترجمه این آیات و سپس نکته مورد توجه در این موضوع خواهد آمد .
آیات دهم تا بیست و دوم سوره شعراء
وَ إِذْ نَادَى‏ رَبُّکَ مُوسىَ أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ(شعراء 10)
قَوْمَ فِرْعَوْنَ  أَ لَا یَتَّقُونَ(11)
قَالَ رَبّ‏ِ إِنىّ‏ِ أَخَافُ أَن یُکَذِّبُونِ(12)
وَ یَضِیقُ صَدْرِى وَ لَا یَنطَلِقُ لِسَانىِ فَأَرْسِلْ إِلىَ‏ هَرُونَ(13)
وَ لهَُمْ عَلىَ‏َّ ذَنبٌ فَأَخَافُ أَن یَقْتُلُونِ(14)
قَالَ کلاََّ  فَاذْهَبَا بَِایَاتِنَا  إِنَّا مَعَکُم مُّسْتَمِعُونَ(15)
فَأْتِیَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبّ‏ِ الْعَالَمِینَ(16)
أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنىِ إِسْرَ ءِیلَ(17)
قَالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینَا وَلِیدًا وَ لَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ(18)
وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتىِ فَعَلْتَ وَ أَنتَ مِنَ الْکَافِرِینَ(19)
قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ(20)
فَفَرَرْتُ مِنکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لىِ رَبىّ‏ِ حُکْمًا وَ جَعَلَنىِ مِنَ الْمُرْسَلِینَ(21)
وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنهَُّا عَلىَ‏َّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنىِ إِسْرَ ءِیلَ(22) 

ترجمه {مکارم}       
(به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت موسى را ندا داد که به سراغ قوم ستمگر برو ... (10)
قوم فرعون، آیا آنان (از مخالفت فرمان پروردگار) پرهیز نمى‏کنند؟! (11)
 (موسى) عرض کرد: «پروردگارا! از آن بیم دارم که مرا تکذیب کنند، (12)
و سینه‏ام تنگ شود، و زبانم بقدر کافى گویا نیست (برادرم) هارون را نیز رسالت ده (تا مرا یارى کند)! (13)
و آنان (به اعتقاد خودشان) بر گردن من گناهى دارند مى‏ترسم مرا بکشند (و این رسالت به پایان نرسد)! (14)
فرمود: «چنین نیست، (آنان کارى نمى‏توانند انجام دهند)! شما هر دو با آیات ما (براى هدایتشان) بروید ما با شما هستیم و (سخنانتان را) مى‏شنویم! (15)
به سراغ فرعون بروید و بگویید: ما فرستاده پروردگار جهانیان هستیم (16)
بنى اسرائیل را با ما بفرست!» (آنها به سراغ فرعون آمدند) (17)
 (فرعون) گفت: «آیا ما تو را در کودکى در میان خود پرورش ندادیم، و سالهایى از زندگیت را در میان ما نبودى؟! (18)
و سرانجام، آن کارت را (که نمى‏بایست انجام دهى) انجام دادى (و یک نفر از ما را کشتى)، و تو از ناسپاسانى!» (19)
 (موسى) گفت: «من آن کار را انجام دادم در حالى که از بى‏خبران بودم! (20)
پس هنگامى که از شما ترسیدم فرار کردم و پروردگارم به من حکمت و دانش بخشید، و مرا از پیامبران قرار داد! (21)
آیا این منتّى است که تو بر من مى‏گذارى که بنى اسرائیل را برده خود ساخته‏اى؟!» (22)
نکته
چنان که از پاسخ حضرت موسی (ع) پیداست ایشان به فرعون گوشزد می کنند که اسارت و بردگی بنی اسرائیل از سوی فرعون جایی برای منت گذاری نسبت به بزرگ کردن موسی (ع) نمی گذارد .
این سخن بدان معناست که اگر کس یا کسانی در حق یک جامعه یا ملت یا گروه یا صنف خاصی , ظلم بزرگی روا دارند و در کنار آن به خاطر برخی ملاحظات یا به طور اتفاقی , در حق یکی از آنان لطف بزرگی کند ,حق منت گذاشتن و به رخ کشیدن آن را ندارد و از سوی دیگر فرد مورد لطف نیز نباید خود را وامدار و منت پذیر چنین لطفی بداند . زیرا ظلم به جامعه چنان بزرگ و پر اثر است که لطف به یکی از افرادش هرگز نمی تواند آن ظلم را جبران کند به ویژه اگر آن ظلم هچنان پایدار و در حال انجام باشد .
کارکرد پیام
پیام این آیات که سیره ی آن پیامبر اولو العزم را بازگو می کنند در تمام عرصه ها چون زندگی فردی , اجتماعی , سیاسی و ... کارایی دارد . به عنوان مثال در دوران معاصر ظلمی که از سوی قدرتهای بزرگ استعماری در حق ملتها صورت گرفته و می گیرد هرگز با برخی کمک های اقتصادی و یا امدادی , قابل جبران نیست هر چند که برخی از این کمک ها نیز به قصد فراهم کردن زمینه تسلط بیشتر صورت می گیرد .
ضمیمه
در پایان مناسب است تفسیر این آیات از یکی از تفاسیر معاصر در معرض دید خوانندگان قرار گیرد :
تفسیر نمونه،مکارم شیرازی , ج‏15، ص 200
 [سوره الشعراء (26): آیات 16 تا 22]
فَأْتِیا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ (16) أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ (17) قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ (18) وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ (19) قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ (20)
فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ لَمَّا خِفْتُکُمْ فَوَهَبَ لِی رَبِّی حُکْماً وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُرْسَلِینَ (21) وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ (22)
ترجمه:
16- به سراغ فرعون بروید و بگوئید ما فرستاده پروردگار جهانیان هستیم.
17- بنى اسرائیل را با ما بفرست.
18- (فرعون) گفت: آیا ما تو را در کودکى در میان خود پرورش ندادیم؟ و سالهایى از عمرت را در میان ما نبودى؟
19- و (سرانجام) آن کارت را (که نمى‏بایست انجام دهى) انجام دادى (و یک نفر از ما را کشتى) و تو از کافران بودى! 20- (موسى) گفت: من آن کار را انجام دادم در حالى که از بیخبران بودم. 
21- و به دنبال آن هنگامى که از شما ترسیدم فرار کردم و پروردگار من به من دانش بخشید و مرا از پیامبران قرار داد.
22- آیا این منتى است که تو بر من مى‏گذارى که بنى اسرائیل را برده خود ساخته‏اى؟!
تفسیر:
برخورد منطقى و قاطع با فرعون‏

در آیات گذشته" نخستین مرحله ماموریت موسى ع یعنى دریافت وحى و رسالت و تقاضاى وسائل نیل به این هدف بزرگ، پایان یافت.
به دنبال آن در آیات مورد بحث" مرحله دوم" یعنى روبرو شدن با فرعون و گفتگوى سرنوشت‏سازى که در آن میان انجام گرفت مطرح شده.
نخست به عنوان مقدمه مى‏فرماید:" اکنون که همه چیز روبراه است به سراغ فرعون بروید، و به او بگوئید ما رسول پروردگار جهانیان هستیم" (ْتِیا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ‏
).
جمله" فاتیا" نشان مى‏دهد که باید به هر قیمتى هست با خود او تماس بگیرید، و تعبیر به" رسول" به صورت مفرد- با اینکه هر دو پیامبر بودند- اشاره به یگانگى و وحدت دعوت آنها است، گویى آنها دو روحند در یک بدن، با یک برنامه، و یک هدف «1».
و به دنبال بیان رسالت خود، آزادى بنى اسرائیل را مطالبه کنید و" بگوئید ما ماموریم از تو بخواهیم که بنى اسرائیل را با ما بفرستى" (أَنْ أَرْسِلْ مَعَنا بَنِی إِسْرائِیلَ).
بدیهى است منظور این بوده که زنجیر اسارت و بردگى از آنها بردار تا آزاد شوند، و بتوانند با آنها بیایند، نه اینکه تقاضاى فرستادن آنها به وسیله فرعون شده باشد.
در اینجا فرعون زبان به سخن گشود و با جمله‏هایى حساب شده، و در عین حال شیطنت‏آمیز، براى نفى رسالت آنها کوشید. نخست رو به موسى کرد و چنین گفت:" آیا ما تو را در کودکى در دامان مهر خود پرورش ندادیم"؟! (قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً).
تو را از آن امواج خروشان و خشمگین نیل که وجودت را به نابودى تهدید مى‏کرد گرفتیم، دایه‏ها برایت دعوت کردیم، و از قانون مجازات مرگ فرزندان بنى اسرائیل معافت نمودیم، در محیطى امن و امان در ناز و نعمت پرورش یافتى! و بعد از آن نیز" سالهاى متمادى از عمرت در میان ما بودى"! (وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ).
سپس به ایراد دیگرى نسبت به موسى پرداخته و مى‏گوید:" تو آن کار مهم (کشتن یکى از قبطیان و طرفداران فرعون) را انجام دادى" (وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ).
اشاره به اینکه تو چگونه مى‏توانى پیامبر باشى که داراى چنین سابقه‏اى هستى.
و از همه اینها گذشته" تو کفران نعمتهاى ما مى‏کنى" (وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ).                       
 سالها بر سر سفره ما بودى، نمک خوردى و نمکدان را شکستى!، با چنین کفران نعمت چگونه مى‏توانى پیامبر باشى؟
در حقیقت مى‏خواست با این منطق و این گونه پرونده‏سازى موسى را به پندار خود محکوم کند.
منظور از داستان قتل همان است که در سوره قصص آیه 15 آمده است که موسى ع دو نفر را که یکى از فرعونیان و دیگرى از بنى اسرائیل بود در حال جنگ و دعوا دید، به حمایت مظلوم یعنى مرد بنى اسرائیلى برخاست و به ظالم حمله کرد، ضربه‏اى بر او فرود آورد که با همان یک ضربه از پا درآمد.
موسى ع بعد از شنیدن سخنان شیطنت‏آمیز فرعون به پاسخ از هر سه ایراد پرداخت، ولى از نظر اهمیت پاسخ ایراد دوم فرعون را مقدم شمرد (و یا اصولا ایراد اول را درخور پاسخ نمى‏دانست، چرا که پرورش دادن کسى هرگز دلیل آن نمى‏شود که اگر شخص پرورش دهنده گمراه بود او را به راه راست هدایت نکنند).
به هر حال چنین" گفت: من این کار را انجام دادم در حالى که از بیخبران بودم" (قالَ فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ) در اینجا در مورد تعبیر" ضالین" در میان مفسران گفتگو بسیار شده است زیرا از یک سو مى‏دانیم که سابقه سوء براى پیامبر ص حتى قبل از رسیدن به مقام نبوت قابل قبول نیست، چرا که موقعیت او را در افکار عمومى متزلزل مى‏کند و هدف بعثت ناقص و ناتمام مى‏ماند به همین دلیل دامنه عصمت انبیاء قبل از نبوت را نیز شامل مى‏شود.
و از سوى دیگر باید این سخن پاسخى باشد که فرعون نتواند در برابر آن، سخنى بگوید. لذا جمعى از مفسران معتقدند که منظور از" ضال" در اینجا خطاى در موضوع است، یعنى من ضربه‏اى را که به آن مرد قبطى زدم به قصد قتل نبود بلکه به عنوان حمایت از مظلوم بود، و نمى‏دانستم منجر به قتل او مى‏شود، بنا بر این" ضال" در اینجا به معنى" غافل" و منظور غفلت از عاقبت کار است.
...سپس" موسى" به پاسخ منتى که فرعون در مورد پرورشش در دوران طفولیت و نوجوانى بر او گذارد پرداخته، و با لحن قاطع و اعتراض آمیزى مى‏گوید:" آیا این منتى است که تو بر من مى‏گذارى که بنى اسرائیل را بنده و برده خود ساختى"؟! (وَ تِلْکَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرائِیلَ).
درست است که دست حوادث مرا در کودکى به کاخ تو کشانید و به ناچار در دامان تو پرورش یافتم و در این امر قدرت‏نمایى خدا بود، اما ببین عامل این ماجرا چه بود؟ چرا من در خانه پدرم و در آغوش مادرم پرورش نیافتم، چرا؟.
آیا جز این بود که تو بنى اسرائیل را به زنجیر اسارت کشیدى، تا آنجا که به خود اجازه دادى نوزادان پسر را به قتل برسانى، و دختران را براى کنیزى و خدمت زنده بگذارى؟.
این ظلم بى حساب تو سبب شد که مادرم براى حفظ جان نوزادش مرا در صندوق بگذارد، و به امواج نیل بسپارد، و خواست الهى این بود که آن کشتى کوچک در کنار کاخ تو لنگر بیندازد، آرى ظلم بى اندازه تو بود که مرا رهین این منت ساخت، و مرا از خانه پاک پدرم محروم ساخت و در کاخ آلوده تو قرار داد! و با این تفسیر ارتباط این پاسخ موسى با سؤال فرعون کاملا روشن مى‏شود.
این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که منظور موسى ع این بوده که اگر پرورش من نعمتى از ناحیه تو باشد در برابر آن همه ظلم و ستمى که به بنى اسرائیل کردى، قطره‏اى در برابر دریا است، این چه نعمتى است که تو بیان مى‏کنى در حالى که آن همه ظلم و ستم در کنار آنست؟! تفسیر سومى که مى‏توان براى پاسخ موسى ع از گفته فرعون بیان کرد این است که: اگر من در کاخ تو پرورش یافتم و از نعمتهاى رنگارنگ برخوردار شدم فراموش نکن سازندگان اصلى آن کاخ، بردگان قوم من بودند، و به وجود آورندگان آن همه نعمت اسیران بنى اسرائیل بودند، چگونه به استفاده از دسترنج قوم من بر من منت مى‏نهى؟! این سه تفسیر در عین حال با هم منافاتى ندارد هر چند تفسیر اول از بعضى جهات روشنتر به نظر مى‏رسد.
                       


جایگاه عالمان اندیشمند در باورهای سرخ پوستان

جایگاه عالمان اندیشمند در باورهای سرخ پوستان
اهل دانش و اندیشه دربین تمام  ملل و فرهنگ ها تاثیر گذار و مورد احترام اند و از این رو نقش حیاتی در سرنوشت جوامع دارند و چنانچه آنان خود دچار تباهی و گمراهی شوند بسیاری را با خود گمراه , تباه خواهند ساخت . در بین جوامع ابتدایی , باورهای سرخ پوستان بومی آمریکای مرکزی در باره دانشمندان دینی بسیار جالب توجه است . ما در اینجا متن یکی از تصویر نگاشته های آنان را که در کتاب «دین و اسطوره در آمریکای وسطا(پیش از کلمب ), تالیف مهران کندری» نقل شده می آوریم .ایشان در پیشگفتار کتاب (ص 15) می نویسند ؛
اشخاصی به نام تلاماتی نی مه thamatinime , «داننده همه چیز » (= فیلسوف ) وجود داشتند . اینان با ماهیت واقعیت غائی و مفهوم و معنای وجود انسان سرو کار داشتند . ...مانند نساوالکویوتل پادشاه تسکوکو  و مانند تکایه واتسین شاهزاده وحوتسینگو .
{متن  تصویر نگاشته در باره عالمان}
او , آنکه می داند
نور , مشعل , مشعلی پر قدرت و بی دود
تصویر نگاشتها از او نشئت گرفته
او , نگارش و دانش مجسم است
راه است , راهبر واقعی  دیگران ...
هرگز دست از ممارست نمی کشد
تشویق به یاری می کند
وا می دارد تا آن را رواج دهند
وا می دارد تا فکر کنند و قوه قضاوت سلیم خویش را به کار گیرند
 پرتو خود را بر جهان می تاباند
او , جویای دین ایزدان زبرین {عالم بالا}
و قلمرو مرگ زیرین است .
مشخصات نشر کتاب : دین و اسطوره در آمریکای وسطا(پیش از کلمب ), تالیف مهران کندری , تهران , پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی چاپ دوم 1385


تدبیر وحدت آفرین پیامبر اکرم (ص) در انتخاب شعار

تدبیر وحدت آفرین پیامبر اکرم (ص) در انتخاب شعار
پیامبر اکرم (ص) با دعوت مردم مدینه بدین شهر هجرت کردند . ایشان با ورود به این شهر تلاشهای خود را برای برپایی نظام اجتماعی نوین بر اساس اندیشه اسلامی آغاز کردند که برخی از آنها عبارتند از ؛
1.  ساخت مسجد مدینه به عنوان کانون فعالیتهای سیاسی فرهنگی تبلیغی .
2. برقراری پیمان عمومی با تمام ساکنان مدینه . مهاجران مکه , اوسیان , خزرجیان و یهودیان چهار گروه اصلی ساکنان مدینه بودند که طرف ها و امضا کنندگان این پیمان بودند . این پیمان دارای چند بند بود که بر اساس آنها هویت جدید شهر , نحوه اداره آن و مسوولیت و حقوق گروها , روشن شده بود .(1)  
3. پیمان عدم تجاوز با سه قبیله یهودی کنار مدینه .
4. برقراری پیمان برادری بین نخستین گروه از مسلمانان که اکنون بر اساس اسلام , اجتماعی واحد تشکیل داده بودند . این در حالی بود که هر کدام به یکی از سه گروه ذیل تعلق داشتند (2) ؛
-  گروه نخست مسلمانان مکی بودند که به خاطر فشار کفار مکه به مدینه هجرت کرده بودند و بدین جهت از آنها با عنوان مهاجران یاد می شد .
- گروه دوم خزرجیان بودند که به قبیله بزرگ خزرج در مدینه تعلق داشتند .
- گروه سوم اوسیان بودند که به قبیله بزرگ اوس در مدینه تعلق داشتند .
گروه دوم و سوم اهالی مدینه بودند که به دلیل یاری رساندن پیامبر و پناه دادن به مهاجران و کمک بدانها به گروه انصار معروف شدند . این دو قبیله قبل از اسلام سالیان طولانی با هم درگیر بودند و در سایه ایمان به اسلام با هم متحد شدند و دست از درگیری بر داشتند .
تفاوتهایی مثل تفاوت در قبایل , تفاوت در سبک زندگی مکیان {که بازرگان بودند} و مردم مدینه (که کشاورز بودند} و پیشینه اختلاف و کینه های بین اوس و خزرج  , خطراتی همیشگی برای از هم پاشیدن این اجتماع نو بودند . از این رو اجتماع نوین اسلامی باید به نحوی در مقابل این آفت واکسینه می شد . این پیمان عملی - در کنار شعار برابری و برادری و یکسان بودن تمام مسلمانان در برابر خداوند و برتری یافتن با ایمان -  یکی از راه های پیشگیری از این آفت بود که در آن, بین هر یک از مهاجران با یکی از انصار پیمان برادری بسته شد.
اینها برخی از تدابیر پیامبر (ص) در نخستین سال هجرت بودند که در پی ریزی نظام اسلامی نقش بسیاری ایفا کردند . این گونه تدابیر پیامبر اکرم (ص) در سالهای بعد نیز دیده می شود . برای نمونه می توان به تدبیر آن بزرگوار در تعیین نوع شعارهای جنگی در نخستین جنگ مسلمانان با کفار قریش یعنی جنگ بدر اشاره کرد . در سال دوم هجرت مسلمانان برای جنگ با لشکر قریش روانه میدان جنگ شدند . لشکر مسلمانان از سه گروه مهاجران , خزرجیان و اوسیان تشکیل می شد .
بر اساس رسم رایج در جنگ های آن دوران عرب ها , لشکر برای هر جنگ شعاری داشت . افزون بر این شعار که شعار کلی لشکر بود قبایل و گروه های حاضر در لشکر نیز هر کدام برای خود شعاری داشتند.(3) .
برابر برخی گزارش های تاریخی پیامبر (ص) در جنگ بدر برای هر گروه از لشکریان خود , شعاری تعیین کردند که با دقت در محتوای این شعارها پی به تدبیر وحدت آفرین آن بزرگوار می بریم . ایشان برای مهاجران عبارت « یا بنى عبد الرحمن» برای خزرجیان عبارت « یا بنى عبد الله» و برای اوسیان عبارت «یا بنی عبید الله» را به عنوان شعار قرار دادند . با تامل در معنای تعابیر ؛ « عبد الرحمن  ؛ یعنی بنده خدای رحمن » , «عبد الله ؛ یعنی بنده خدا » و «عبید الله یعنی بنده خدا » که به عنوان شعار هر یک از سه گروه تعیین شده در می یابیم که همگی در عین تفاوت ظاهری در لفظ در حقیقت دارای یک معنا هستند . این بدان معناست که همگی این سه گروه همه بندگان خدایند هر چند در ظاهر تفاوتهایی با هم داشته باشند همچنان که این الفاظ به ظاهر متفاوت , همگی بر عبودیت خداوند دلالت دارند .
گفتنی است در آن دوران نامگذاری با این سه ترکیب عبارتی , برای افراد بسیار رایج بود و آنها با این نامها و مفهوم آنها که همه بر بندگی خدا تاکید داشتند آشنا و مأنوس بودند .
بر این اساس , شعارهای یاد شده در عمق جان و دل لشکریان اثر می گذاشتند و همگی احساس یک دلی و یک رنگی می کردند و بدین وسیله سه گروه یادشده به هم گره می خوردند و خود را زیر مجموعه یک حقیقت یعنی بندگی خدا می دیدند .
در ذیل ترجمه و سپس متن اصلی این گزارش می آید :
واقدی در کتاب مغازی خود می نویسد : رسول خدا (ص) در جنگ بدر براى مهاجران شعار «یا بنى عبد الرحمن» و براى خزرجیان شعار «یا بنى عبد الله» و براى اوسیان شعار « یا بنى عبید الله» را تعیین فرمودند .
متن اصلی
المغازى للواقدی  ج‏1 ص 71 : جعل النبىّ صلّى الله علیه و سلّم شعار المهاجرین یوم بدر: یا بنى عبد الرحمن! و شعار الخزرج : یا بنى عبد الله! و شعار الأوس: یا بنى عبید الله!
مشخصات نشر: کتاب المغازى، محمد بن عمر الواقدی (م 207)، بیروت، مؤسسة الأعلمى، ط الثالثة، 1409/1989.
نکته
این سیاست پیامبر (ص) گویای این حقیقت است که گروه های درون جامعه اسلامی در رویارویی با چالش ها می توانند متناسب با تشخص و هویت متفاوت خود از دیگر گروه ها , شعار متفاوتی داشته باشند اما نباید این شعارها در راستای دوری آنها از همدیگر باشد بلکه بایستی در راستای هدف مشترک و در جهت همسویی با دیگر گروه ها باشد . چنان که پیامبر اکرم (ص) به تناسب فرهنگ زمانه و نیاز گروه ها به شعار جداگانه - برای حفظ هویت متفاوت گروه در جمع -  برای هرکدام در ظاهر شعار متفاوتی تعیین کردند ولی روشن است که ماهیت و جهت همه شعارها یکی بود چرا که آنان را در مسیر هدف یعنی بندگی خدا , یکدل و همسو می کرد .

چند نکته دیگر
یکم . دوره بیست و سه ساله پیامبر (ص) برای تبلیغ و ترویج آیین اسلام که از بسیاری جهات برنامه جدیدی داشت در کنار تاسیس نظام نوپای اسلامی در سرزمینی که حکومت را تجربه نکرده بود دوره ی نسبتا کوتاه و فشرده ای بود و بخش عمده وقت آن بزرگوار صرف تلاش جهت نظام سازی در حوزه های معنویت و اخلاق , فرهنگ , سیاست , حقوق , اقتصاد و ... شد . در چنین شرایطی رهبری نظام نوپا با توجه به اصولی که بدان پایبند است سیاست هایی را اجرا می کند اما فرصت تبیین آنها را ندارد و این بر عهده دیگران به خصوص نسلهای بعد است که در راستای  استنباط , تبیین و تجزیه و تحلیل سیره آن بزرگوار تلاش کنند . لذا هر نسل باید متناسب با توسعه فهم بشری از امور و شرایط و نیازهای زمان خود , به تجزیه و تحلیل و تبیین سیاست های گوناگون آن بزرگوار بپردازد . آنچه در این یادداشت به عنوان نکته تامل برانگیز در انتخاب شعار بیان شده در همین راستا صورت گرفته است .
دوم . منابع تاریخی دیگری نیز این گزارش را نقل کرده اند که برخی از آنها عبارتند از ؛
-  انساب الأشراف ج‏1ص 293(مشخصات نشر: کتاب جمل من انساب الأشراف، أحمد بن یحیى بن جابر البلاذرى (م 279)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ط الأولى، 1417/1996.)
- الطبقات‏ الکبرى ج‏2 ص 10(مشخصات نشر: الطبقات الکبرى، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (م 230)، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1410ق)
- البدایة و النهایة ج‏3 ص274 (مشخصات نشر: البدایة و النهایة، أبو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقى (م 774)، بیروت، دار الفکر، 1407/ 1986.)
- إمتاع‏ الأسماع ج‏9 ص 276 (مشخصات نشر: إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تقى الدین أحمد بن على المقریزى (م 845)، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1420/1999.)
- سبل ‏الهدى ج‏4 ص 44 (مشخصات نشر: سبل الهدى و الرشاد فى سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الصالحى الشامى(م 942)، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى،1414/1993.)
سوم . در برخی منابع مانند سیره ابن هشام (ج 1 ص 634 ) شعار جنگ بدر « أحد أحد ؛ به معنای یکی یکی» گزارش شده و در برخی منابع نیز شعارهای سه گانه یادشده مربوط به جنگ های دیگر مثل جنگ احد (الجعفریات ص 84)  دانسته شده است . در هر صورت چه عبارت «أحد أحد» باشد و چه این شعار در جنگهای دیگر بکار رفته باشد باز هم همان کارکرد وحدت آفرین را دارا هستند . البته برخی نیز شعار جمیع مسلمانان در این جنگ را عبارت «یا منصور امت » دانسته اند .
با این حال با توجه به شرایط سال های نخستین هجرت که جنگ بدر در آن اتفاق افتاده است می توان گفت تدبیر یاد شده بیشتر با دوران جنگ بدر تناسب دارد و می تواند در راستای تدابیر وحدت آفرینی چون پیمان برادری باشد .
..............................................................
پاورقی
1 . السیرة النبویة لابن هشام ج‏1،ص502 : کتب رسول الله صلى الله علیه و سلم کتابا بین المهاجرین و الأنصار، وادع فیه یهود و عاهدهم، و أقرّهم على دینهم و أموالهم، و شرط لهم، و اشترط علیهم : بسم الله الرحمن الرحیم، هذا کتاب من محمد النبیّ صلى الله علیه و سلم، بین المؤمنین و المسلمین من قریش و یثرب، و من تبعهم، فلحق بهم، و جاهد معهم، إنهم أمة واحدة من دون الناس، المهاجرون من قریش على ربعتهم [2] یتعاقلون، بینهم، و هم یفدون عانیهم [1] بالمعروف و القسط بین المؤمنین و ....
2. السیرة النبویة لابن هشام ج‏1 ص504 : و آخى رسول الله صلى الله علیه و سلم بین أصحابه من المهاجرین‏ و الأنصار، فقال- فیما بلغنا، و نعوذ باللَّه أن نقول علیه ما لم یقل-: تآخوا فی الله أخوین أخوین، ثم أخذ بید علیّ بن أبى طالب، فقال: هذا أخى ....
3 . طفیل بن عمرو از کسانی است که در دوران تبلیغ اسلام در مکه به پیامبر ایمان می آورد و پیامبر از او می خواهد قبیله اش  را  به اسلام دعوت کند. او سالها بعد با گروهی از قبیله خود که اسلام آورده بودند به جمع یاران پیامبر (ص) در منطقه خیبر می پیوندد . وی از پیامبر(ص) می خواهد آنان را در قسمت جناح راست لشکر جا دهند و خود عبارت «یا مبرور » را به عنوان شعار قبیله اش به پیامبر(ص) پیشنهاد می کند که ایشان نیز می پذیرند . ( ترجمه الطبقات ‏الکبرى ج‏4 ص217 شرح حال طفیل بن عمرو ) . این خواسته وی و تدبیر پیامبر (ص) در جنگ بدر , نشانه وجود چنین رسمی در جنگ های آن دوران است .






در این وبلاگ
در کل اینترنت